Foto: Wikipedia commons / Dekriarh
Kada se u Beogradu prvi put začulo “bari or“ - “dobar dan“ na jermenskom jeziku?
Jermeni su ostavili dubog trag u Srbiji, pa tako i u Beogradu. Dokumenti pokazuju da su se prvi Jermeni u Srbiji pojavili još u 13. veku. Posle posete Svetog Save 1218. godine Jermeniji, naš svetitej je videvši lepotu njihovih crkava, sa sobom poveo njihove graditelje koji sagradiše manastir Vitovnicu kod Petrovca na Mlavi. U Beogradu je postojala Jermenska mahala.
Sava i Dunav oduvek su bile spona Beograda sa svetom. Od Crnog mora do centralne Evrope, „rečne magistrale“ činile su da geografski položaj Beograda, ima u nazivu pridev „strateški“. I vekovima je bio na meti osvajača. Najduži period okupacije Beograd doživljiva od Osmanlija. Dolaskom Turaka, menja se i etnički sastav stanovništva. Uz dolazak muslimana, Beograd naseljavaju Jevreji, Grci, Cincari, a dubrovački trgovci, nazivani Latinima, bili su među brojnijim. Razvojem trgovine između istoka i zapada, formira se i građanski stalež. Sa turskom vojskom u Beograd stižu i Jermeni.
Putopisci i njihova zapažanja o Beogradu
Hroničari tih vekova opisuju Beograd kao živu varoš naseljenu mnogim etničkim grupama, a koje posećuju znani i neznani, pre svega snalažljivi trgovci i sa Istoka, Juga i sa Zapada. Tako Evlija Čelebija, turski putopisac prilikom putovanja po Srbiji u 17. veku zapisuje da u Beogradu postoji jermenska mahala i jermenska crkva. Jedan od onih koji su među prvima posetili Beograd i ostavili pisani trag o gradu, bio je Englez doktor Edvard Braun, koji je 1660. godine opisao Beograd i tvrđavu. Ostao je zabeležen njegov opis jermenske porodice kod koje je boravio. On piše da je Jermene u Beogradu prvi pomenuo putopisac Gerlah opisujući ih kao vredne i marljive i da se bave trgovinom razne robe. Braun beleži i posetu jednoj jermenskoj kući koja je imala česmu, kupatilo i peć: „Tu smo bili dobro počašćeni kafom, šerbetom i izvrsnim vinom“. Prema njegovim zapisima Jermeni su bili povoljniji u cenama od Grka i Jevreja, bavili su se trgovinom i zanatima, ali i bankarstvom i juvelirstvom. „Jermenska“ nalazila se između katoličke i pravoslavne „male“. Za Beograd kaže da je veliki i utvrđen grad, a da su trgovačke ulice pokrivene daskama kao zaštita od kiše i sunca. Te ulice načičkane su prodavnicima i magacinima. Jermena ima svuda i vrlo su poznati u svim delovima grada.
Jermeni su u Beogradu imali svog pekara, berberina, svoju klanicu, kafedžiju pa i posebnog čoveka koji je rezao duvan na njihov način. Bili su u dobroj meri zasebna etnička grupa čuvajući tradiciju i veru. Imali su svoju crkvu u kojoj su obredi održavani na njihovom jeziku. Imali su i svoje groblje „koje je od katoličkog bilo odvojeno ogradom“. Oformila se jaka jermenska zajednica koja je svojom kulturom, tradicijom, trgovinom i radnim navikama davala poseban karakter Beogradu kao značajnim i strateškim mestom na obodu otomanskog carstva, kopča Istoka i Zapada.
U drugoj polovini 17. veka savremenici beleže da su Jermeni u Beogradu imali dobro organizovanu i snažnu koloniju, koja je obuhvatala nekoliko ulica u istočnom delu varoši. Za Jermensku zajednicu u Beogradu Braun kaže da predstavlja sponu izemeđu turskog istoka i gradova srednje Evrope. Francuz Kikle, koji je u Beogradu boravio 1658. godine, zapaža da Jermeni Dunavom trguju sa Bečom i Nemačkom. Posluju i sa Dubrovnikom, Splitom, Ankonom. Monsinjor Kikle obilazi gradske pijace opisujući da su tezge pune raznovrsne robe, a da su jermenski dućani dobro snabdeveni.
Sve se menja porazom Austrije sa Turskom 1739. godine i ponovnim zauzimanjem grada od Osmanlija. Jermeni, i mnogi drugi napustili su grad bojeći se odmazde Turaka jer su podržavali Austriju. Većina je prešla Dunav i Savu. Mnogi prelaze i u Zemun. O postojanju jermenskog groblja, koje se nalazilo na Zelenom Vencu, govore tri nadgrobne ploče na jermenskom jeziku iz 17. veka, koje se nalaze na Kalemegdanu.
Novo doba
Početkom dvadesetog veka na naše prostore stiže najveći talas Jermena nakon petogodišnjeg stradanja i egzodusa u Turskoj od 1915. do 1920. godine. U kraljevini Jugoslaviji 1935. osnovano je Udruženje Jermena, koje je obnovilo rad 1995. godine. Jermenska zajednica okuplja oko 1 200 porodica sa oko 15 000 članova srpskog i jermenskog porekla.
Mnogi Jermeni ostavili su dubog trag u Srpskoj istoriji. Od velikog dobrotvora Save Đorđevića, lekara, trgovaca, umetnika… do autora muzike pesme "Vostani Serbije" Vartkesa Baronijana.