"Opšte dobro" bilo je moto masona koju su nastali u 18. veku u Engleskoj. Zvučna imena naše istorijie bili su masoni, a među njima i Ivo Andrić, Dositej Obradović, Vuk Karadžić, Stevan Mokranjac, Njegoš, Jovan Dučić, Branislav Nušić, Živojin Mišić, Đorđe Vajfert, vladika Nikolaj, kralj Petar I, knez Pavle i kralj Aleksandar Ujedinitelj, Mihajlo Pupin  i mnogi drugi. I kada se pogleda ovaj spisak ljudi, iako nepotpun, čovek pomisli da "nema koga nema" a da nije bio slobodan zidar!

O prisutnosti masonerije na ovim prostorima, možda najbolje kazuju spomenici i zdanja sa njihovim obeležjima, od mauzoleja Neznanom junaku na Avali, preko reljefa na fasadama kuća predratnih viđenijih ljudi do Pobednika. Od pojave masonerije u nas, a ime tome više od jednog veka, raspravlja se i pita: ko su, šta su i kakav je uticaj slobodnih zidara, tih vladara iz senke, kako ih mnogi nazivaju? A odgovori su višeslojni, često teško dokazivi. Što zvučnija imena, više pitanja i više rasprave. I više tajni!

U želji da se napiše neka reč o masonima u Beogradu, i uopšte u Srbiji, a napisano ih je sijaset, susrećete se sa onim što prati slobodne zidare od osnivanja – zamagljenim podacima, pseudokonkretnostima, misticizmom, tajnama. I upravo te činjenice masoneriju čini još atraktivnijom da se pokuša proniknuti i odgovoriti na pitanje - šta je masonerija i kakav je uticaj imala i ima na zbivanja na ovim našim prostorima? Ko su bili i ko jesu slobodni zidari?

Masonski brat

Masoni ne smatraju sebe "vladarima iz senke", kako ih u Srbiji često predstavljaju. Poriču da je njihova organizacija tajna i tvrde da je najpribližniji opis masonerije "humanitarna organizacija koja funkcioniše na diskretan način".

Danas su članovi masonskog bratstva intelektualci, vojnici, razni eksperti, privrednici, političari, studenti, nezaposleni, zdravstveni radnici... i kako tvrde masoni, deluju uz veliko međusobno poštovanje, jer oni najpre cene ko je kakva osoba, a ne čime se ta osoba bavi. Žene ne mogu biti članovi regularnih Loža, ali postoje i ženske Lože, čak i mešane Lože.

Opšte dobro bilo je moto masona koju su nastali u 18. veku, u Engleskoj. Njihovi simboli su šestar, lenjir, uglomer i visak... zidarski alati. Zato i drugi naziv za njih - slobodni zidari.

"Masonerija je najstarije, najveće i najuticajnije društvo na svetu. Sama ideja masonerije je duhovno jačanje braće i rad na tome da dobri ljudi postanu još bolji. Međusobnim podržavanjem budi se humanitet kod članova društva, što doprinosi opštem boljitku svih ljudi, ne samo masona" - kao što je u jednom razgovoru rekao Nebojša Tepavac, starešina lože "Viteški kralj Aleksandar Ujedinitelj", jedan je od masonskih odgovora na pitanje – ko su i šta su slobodni zidari?

Foto: Ivan Radjoičić - Poštanski muzej u Palmotićevoj ulici, samo je jedna od zgrada koje nose masonske simbole 

Beograd i slobodni zidari

Beogradska masonerija zaživljava početkom 19. veka. Materijalnih dokaza nema, sem usmenog predanja, o postojanju prve beogradske "Mustafa-pašine" lože, među kojima su, kažu, bili vezir beogradskog pašaluka Hadži-Mustafa Paša, mitropolit Metodije, ustanički vođa Janko Katić, trgovac Petar Ičko, kao i grčki pesnik i rodoljub Riga od Fere, borac za oslobođenje od Turaka koji je skončao u Kuli Nebojša, podno Kalemegdana. Priča je ovde isprekidana i izgubljena u hodnicima vremena, a osobe koje su bile članovi masonskih redova ili im bile bliske, učestovale su u svim značajnijim događajima novije istorije. Njihovom uticaju se pripisuje i pisanje liberalnog "Sretenjskog ustava", koji je Srbiju stavio u red prvih zemalja u Evropi i svetu u kojima su bila promovisana savremena građanska prava. Zvanično, prva beogradska masonska loža osnovana je 1842. godine pod imenom "Ali Koč", čime je slobodno zidarstvo pustilo "korenje u beogradsku kaldrmu". Ovo je bio red koji je okupljao deo beogradske i srpske elite, viđenije intelektualce, industrijalce, diplomate, učene ljude i druge. Tako se govorilo, i govori, i da je knez Mihailo Obrenović bio mason. Kažu da je boraveći u izgnanstvu, bio prisan sa slobodnim zidarima Garibaldijem i Macinijem.

Upravo su ovi kontakti bili razlog zašto je utemeljivanje i organizovanje masonstva kod Srba u početku bilo je pod okriljem italijanskih masona, što se videlo i 1875. godine tokom srpskog ustanka u Bosni i Hercegovini. Jedan od vođa, vojvoda Mićo Ljubibratić, bio je pod snažnim uticajem slobodarsih ideja Garibaldista i Đuzepea Macinija, ideologa pokreta ujedinjenja Italije i oslobađanja od Austro-ugara. Zato i ne treba da čudi što je prva srpska loža "Svetlost Balkana", koja radi pod zaštitom Velikog Orijenta Italije, formirana 1876. za vreme srpsko-turskog rata. U oslobođenoj i samostalnoj Srbiji, uslediće stvaranje loža "Srbska Zadruga" i "Sloga, rad i postojanstvo".

Slika: Uroš Predić - Đorđe Vajfert, prvi srpski majstor 33. stepena

Nastanak lože "Pobratim"

Da je i tada slobodno zidarstvo bilo enigma za srpsku javnost, govori i članak pod nazivom "Slobodni zidari - Predrasude", objavljen u "Malim novinama" maja 1890. godine, kojim članovi ovog reda pokušavaju da razbiju predrasude koje su postojale o njima, a koje su i danas pristune. Ovo je bio uvod u stvaranje naznačajnije srpske lože. 

Naime, masoni u Srbiji osnivaju lože i pod patronatom drugih velikih loža. Tako je loža "Pobratim" osnovana 1890. godine pod patronatom Simboličke velike lože Ugarske. Među 220 članova, nalazila se tadašnja srpska elita: industrijalac Jakob Bajloni, kompozitor Stanislav Binički, akademik Aleksandar Deroko, ministar Andra Đorđević, ministar inostranih dela Jovan Jovanović "Pižon", gradonačelnik Beograda Kosta Kumanudi, ministar šuma i rudarstva Aleksandar Mišović, kompozitor Stevan Mokranjac, predsednik Lige Naroda Momčilo Ninčić, Arhimandrit Platon, guverner Narodne Banke Đorđe Vajfert …

Ubistvo kralja Aleksandra Obrenovića i kraljice Drage Mašin 1903. godine, mnogim istraživačima masonerije bio je povod da se zapitaju koliko su slobodni zidari uticali na ovaj događaj, koji je zaprepastio Evropu i stavio Srbiju na tadašnji međunarodni stub srama. Pogotovo je zanimljiv bio pukovnik Apis i njegovo učešće u prevratu i masonerija. Vezu za to pronalaze u činjenici da je budući kralj, Petar Karađorđević, koji je prihvatio krunu nakon Majskog prevrata, stupio je u slobodne zidare prilikom boravka u Francuskoj, kao Petar Mrkonjić, i pod tim imenom bio aktivan u bosansko-hercegovačkom ustanku. Danas su ova pitanja podjednako nerasvetljena i zagonetna. 

Aneksija BiH 1908. bila je presudna za stvaranje Velike lože Srbije. Naime, Simbolička velika loža Ugarske odbila je apel lože "Pobratim", pod čijom zaštitom je radila, da se uključi u anti-aneksioni pokret, uz obrazloženje da je tu reč o političkom pitanju i da je mešanje protivno principima Reda. Zato loža "Pobratim" oktobra 1908. godine donosi zaključak da raskine sa Ugarskom ložom i da proglasi svoju nezavisnu. Godine 1909. formira se loža "Ujedinjenje", pod zaštitom Velikog Orijenta Francuske.

Konačno, pečat na nezavisnost srpske masonerije stavljen je 9. maja 1912. godine, u Vašingtonu, kada se "uzdižu" Đorđe Vajfert, Svetomir Nikolajević, Jovan Aleksijević, Milutin Perišić, a za velikog majstora Vrhovnog saveta Srbije izabran je Đorđe Vajfert.

Ako prihvatimo da je tako počelo slobodno zidarstvo u Srbiji, barem po predanju, činjenica je da Velika loža Srbije egzistira više od jednog veka, od 1912. kada je u Vašingtonu i zvanično priznata. A tih nekoliko godina, od pojave do priznanja, bile su izuzetno burne, kako u političkom životu tako i u srpskoj masoneriji.

 

Nastavak priče o slobodnim zidarima u Beogradu pročitajte u četvrtak u našem Magazinu...