Kada je 2016. godine započeta ambiciozna rekonstrukcija beogradskog trga Slavija, podigla se velika bura zbog novog izgleda trga. Naime, umesto centralne statue sa likom Dimitrija Tucovića, po kome je trg jedno vreme nosio ime, bilo je predviđeno postavljanje ukrasne fontane. Tome je prethodilo izmeštanje zemnih ostatak prvog srpskog socijaliste, koji je za svoje skromne trideset i tri godine života postavio osnove radničke borbe za socijalna prava u Srbiji. Ova borba će svoje prve plodove izroditi tek nekoliko decenija posle njegovog odlaska. 

Ipak, malo ko je znao da je kružni tok na Slaviji, oko koga su svakog dana decenijama prolazile stotine hiljada automobila, bio već peto večno počivalište Dimitrija Tucovića.

Zlatiborac rođen za velike stvari

Dimitrije Tucović rođen je i odrastao na obroncima Zlatibora, odakle se velikim koracima zaputio u svet bespoštedne borbe za ljudska prava. Prva stanica na ovom putu bilo je Užice u koje se porodica Tucović iz rodnog sela Gostilja seli 1885. godine, kada je Dimitrije imao samo četiri godine, gde se je njegov otac Jovan dobio posao veroučitelja.

Povukavši "na očevu stranu" i njihove crnogorske i hercegovačke korene, Dimitrije je od detinjstva svojom krupnom građom i prirodnom oštroumnošću i ozbiljnošću privlačio pažnju. Često se družio sa dosta starijim đacima, preko kojih je u Užičkoj realki prvi put došao u kontakt sa zabranjenim knjigama Svetozara Markovića, Vase Pelagića, Mire Cenića. U znatiželjnom i hrabrom mladiću ubrzo je zasvetlela iskra pobune protiv socijalne nepravde, koja je u poslednjim godinama vladavine Obrenovića sve više bujala. Progresivno orijentisani učenici Užičke realke, okupljeni oko govorljivog istoričara Dragiše Lapčevića, 1891. godine osnivaju đačku literarnu družinu Napredak, čiji je član bio i Dimitrije. Ovo je bio njegov prvi iskorak u politički život, što je posebno bilo vidljivo kada pet godina kasnije, sa samo petnaest godina postaje centralna ličnost učeničkog pokreta. Godinu dana kasnije, 1897. godine, družina je bila zabranjena zbog povezivanja sa radničkim pokretom i pokušaja proslave praznika Prvog maja.

U pravog heroja socijalističkog pokreta uzdigao se 1898. godine kada je u znak protesta zbog ukidanja Užičke realke, zajedno sa Tasom Milivojevićem i Sretenom Vukašinovićem u toku noći na zgradi gimnazije istakao crvenu zastavu, neosporni znak klasne revolucije. Iako su Tucović i prijatelji u ovoj akciji prošli bez značajnih posledica, Užice je izgubilo državnu gimnaziju. Nemogućnost daljeg školovanja u rodnom kraju vodi ga u Beograd.

Foto: Wikipedia / Narodni muzej Užica - Uprava đačke družine Napredak (Dimitrije Tucović, stoji, treći s leva)

Rađanje radničkog pokreta u Srbiji

U Beograd u je Dimitrije Tucović bio učenik slavne Treće beogradske gimnazije, a potom i pravnog smera na Velikoj školi, gde nastavlja svoju revolucionarnu delatnost i objavljuje prve tekstove i knjige. Predvodio je i velike studentske demonstracije 1902. godine protiv odluke Senata Kraljevine Srbije da ne prihvati liberalni Zakon o zborovima i udruživanju, i po prvi put stupio u otvoreni sukob sa Nikolom Pašićem, koji je i sam bio socijalista u mladosti. Rezultat jeste bilo usvajanje zakona, ali ni osveta nije izostala - Dimitrije i pedeset drugih studenata kažnjeni su gubitkom semestra, a Velika škola je bila zatvorena do jeseni.

Ovaj period koristi za dalje širenje socijalističkih ideja u Užicu, gde stupa u kontakt sa Filipom Filipovićem, koji će nekoliko decenija potom postati prvi socijalistički gradonačelnik Beograda, i čije je ime i danas zabeleženo u najstarijem beogradskom grafitu. Po povratku u Beograd, s jeseni 1902. godine, postaje član Centralnog odbora radničkog pokreta. U tom trenutku imao je samo dvadeset i jednu godinu.

Sukob sa kraljem i izgnanstvo

Zima 1903. godine bila je vrela. Nezadovoljstvo zbog vladavine kralja Aleksandra Obrenovića, koji je u poslednjim danima svoje vladavine na sve načine pokušavao da stavi pod kontrolu državu, sve više je raslo. Vrhunac je bila zabrana slobodarskih novina Odjek i Dnevnog lista, te najava suspendovanja Ustava iz 1901. godine. Kao odgovor na ovo, studentski i radnički pokret, objedinjeni oko Triše Kaclerovića, Ljube Jovanovića Čupe i Dimitrija Tucovića spremao se da u nedelju 23. marta organizuje veliki narodni skup.

U Beogradu, koji je tada imao oko 70.000 stanovnika, na skupu se pojavilo 5.000 radnika, studenata, običnih građana. Usledio je sukob sa policijom na Terazijama, koji je masu potisnuo ka Kalemegdanu gde je korpulentni Tucović održao vatreni govor. Iste večeri je naređeno njegovo hapšenje zbog organizacije demonstracija u kojima je stradalo šestoro ljudi, a ranjeno dvadeset i troje.

Ipak, žandari su ostali praznih šaka. Odmah posle demonstracija, organizatori su prebačeni u Zemun, te potom u Cirih, Beč i Peštu. Na procesu koji je usledio protiv demonstranata, Tucović je bio označen kao prvooptuženi. Ipak, presuda nikada nije donesena. Sprečila ju je Crna ruka koja je majske noći 1903. godine odnela kralja i kraljicu.

Foto:Wikipedia - Proslava Prvog maja u Beogradu, 1905. 

Najveći agitator i organizator borbe za socijalnu pravdu

Iako mu je dolazak Karađorđevića na vlast omogućio povratak u Srbiju, Tucovićeva borba za socijalnu pravdu nije oslabila. Napustivši Beograd, okreće se terenskom radu u rodnom kraju, gde se povezuje sa prijateljima iz Užičke realke i osniva prve Radničke čitaonice. Zbog fizičke iznurenosti usled gladovanja u izgnanstvu, nije prisustvovao osnivanju Srpske socijaldemokratske stranke, za čije se osnivanje zalagao.

U narednoj deceniji potpuno se posvećuje političkom radu, kako kroz nastup na narodnim zborovima, tako kroz pisanje tekstova, proglasa i uređivanje stranačkih glasila i drugih izdanja. 1906. godine odlazi na odsluženje obaveznog vojnog roka, gde završava školu za rezervne vojne oficire u činu potporučnika. Iste godine završava i studije prava, te postaje pripravnik u advokatskoj kancelariji.

Ovo ga nije sprečilo da i dalje aktivno nastupa na zborovima, u radu stranke, uređuje Radničke novine, pruža podršku štrajkačima i prevodi Marksova dela. Aktivnost ne prekida ni prilikom odlaska na doktorske studije u Berlinu, gde se zadržava kratko, uvidevši da je bez njegovog stalnog podsticanja radnički pokret u zemlji zapao u krizu.

 

Ovo je samo uvod u ratne godine koje će promeniti sve i tragične okolnosti pod kojima će se njegovi zemni ostaci čak šest puta seliti...