Kao svog nacionalnog junaka slave ga čak četiri zemlje. Rođen je na istoku Evrope, a slavu je stekao na severu Amerike. Učestvovao je u dve revolucije, susretao se sa osnivačima francuske i američke republike. Živeo je burno i uzbudljivo, a život je završio na tragičan način. 

Ovo je samo početak priče o tome ko je sve bio Tadeuš Košćuško, čovek neobičnog imena koje je krupnim slovima upisano u imenik beogradskih ulica.

Poljski junak rodom iz Belorusije

U vreme kada počinje ova priča, mapa Evrope izgledala je posve drugačije. Umesto u današnjoj Belorusiji, gradić Kosava se te 1746. godine još nalazio se u Velikom vojvodstvu Litvanije. U porodici šljahta (poljska plemićka klasa) rođen je dečak po imenu Andžej. Istorija će ga zapamtiti po njegovom drugom od tri imena, Tadeuš. Iako relativno visokog roda, porodica je bila siromašna, te je Tadeušovo obrazovanje prekinuto kada je imao samo 14 godina. Kao i mnogi drugi siromašni mladići tog vremena, imao je izbor - sveštenstvo ili vojska. Srećom po istoriju, izbor je pao na potonji poziv, te kao još dečarac stupa u redove vojske Poljsko-litvanske unije. 

Četiri godine kasnije, 1765. godine, postaje jedan od prvih pitomaca novoosnovanog univerziteta za obrazovanje vojnih oficira i državnih službenika. Promućurni Košćuško upijao je znanje ne samo iz vojne tehnike i taktike, već i istorije Poljske, ekonomije, prava, geografije, stranih i klasičnih jezika, filozofije. 

Kao svršeni student u činu kapetana, avanturistički nastrojeni Košćuško odlučuje da napusti rodnu zemlju i kreće put Pariza u pratnji prijatelja sa studija Aleksandra Orlovskog. Plan je bio da nastave školovanje na francuskoj vojnoj akademiji, čak su i dobili kraljevsku stipendiju, ali se ovoj nameri isprečila velika prepreka. U to vreme strancima nije bilo dozvoljeno studiranje na vojnim školama. Umesto toga, upisuju Akademiju lepih umetnosti, koju Košćuško pohađa sa polovičnim uspehom i u slobodno vreme nadograđuje vojno znaje iz knjiga koje su bile dostupne u bibliotekama. U Parizu se prvi put susreće i sa francuskim prosvetiteljstvom, pokretom koji će ostaviti presudan uticaj na njegov dalji životni put. 

Slika: Wikipedia / Viktor Vincent Adam - Porodično imanje Košćuška

U međuvremenu, Poljsko-litvanska unija prolazi kroz period unutrašnjih previranja, te se po povratku u domovinu 1774. godine nalazi u nezavidnom položaju. Postaje privatni tutor u jednoj dobrostojećoj porodici, pošto zbog porodičnih (ne)prilika nije imao novca da se oženi kao bi bio imenovan za oficira. Zaljubljuje se u ćerku svog poslodavca, što ga uvaljuje u još veće neprilike. Posle neuspešnog pokušaja venčanja, Tadeuša progone plaćenici bivšeg poslodavca i razljućenog oca lepe Ludvike. Napušta zemlju, odlazi u Saksoniju i ponovo u Pariz, gde ga dočekuju vesti o čuvenoj čajanci…

Preko okeana u borbu za američku nezavisnost

Kada je saznao da se veliki ustanak valja sa druge strane okeana, Tadeuša nije bilo potrebno dugo nagovarati. Sa grupom francuskih dobrovoljaca juna 1776. godine putuje na američki kontinenta. Već krajem godine pristupa Kontinentalnoj armiji koja se borila za oslobođenje američkih kolonija od britanske vlasti. 

Od samog početka, Košćušku je ukazano veliko poverenje. Radi na fortifikaciji i organizaciji dobrovoljačkih snaga prvo pod Bendžaminom Frenklinom, te generalom Horacijem Gejtsom. Sreće i rodonačelnika SAD Tomasa Džefersona, koji u mladom buntovniku prepoznaje bliskog prijatelja. 

Na vojnom planu postaje glavni inženjer Kontinentalne vojske. Zbog svojih inovativnih rešenja prilikom izgradnje utvrđenja i rovova u bitkama u severnim kolonijama, stiče poverenje i samog generala Džordža Vašingtona, koji mu poverava izgradnju utvrđenja čuvenog Vest Pointa. Smatra se da je njegovo poznavanje vojne taktike i inženjerije odigralo značajnu ulogu u Američkom ratu za nezavisnost. 

Za svoje zasluge 1783. godine dobija čin brigadnog generala, američko državljanstvo, veliko imanje i pozamašnu sumu novca. Dobijeni novac bio je ustvari plata koju Košćuško nije podizao tokom godina borbe za nezavisnost. Za razliku od drugih rodonačelnika SAD, bio je vrlo liberalan i humanistički nastrojen, te je dobar deo dobijenog novca iskoristio za otkup i oslobađanje robova. 

Foto: Wikipedia / Ahodges7 - Deo bedema koji je izgradio Košćuško sa njegovim spomenikom u daljini 

Ustanak protiv Rusije

Vetar promena koji je duvao sa američkog kontinenta zahvatio je krajem XVIII veka “staru damu” Evropu. Na njemu je 1884. godine u rodnu Poljsku doplovio i Tadeuš. U Americi slavljen kao heroj, u rodnoj zemlji se još jednom susreo sa problemima. Ponovo je odbijen za vojnu službu, te se okreće upravljanju porodičnog imanja. Zatiče ga u jako lošem stanju i značajno umanjeno zbog nesavesnog postupanja njegovog brata Jozefa. Nekako uspeva da povrati izgubljeno, ali još jednom postaje “trn u oku” lokalnih veleposednika. Ženske kmetove oslobađa radne obaveze, dok muškima istu obavezu dosta umanjuje. Ovo je bio potez koji je izazvao pravi skandal u zemlji koja je još uvek funkcionisala na strogo feudalnim principima. 

Ovu lokalnu revoluciju zasenjuje velika, koja se pretila da se razbukta pod pretnjama sa severa. Naime, uz pomoć carske Rusije i Katarine Velike, grupa bogataša koja se protivila liberalnom poljskom ustavu iz 1792. godine, pokušava da ostvari prevlast i obori ustav. U pomoć im stiže 100.000 ruskih vojnika koji se susreću sa daleko malobrojnijom, ali dobro organizovanom poljskom vojskom. U Ratu za poljski ustav na strani domovine učestvuje i Košćuško sa velikim uspehom. Dobija čin general-pukovnika i zbog svojih brilijantnih taktika, zahvaljujući kojima nije izgubio nijednu bitku, smatra se jednim od najvećih poljskih vojskovođa tog vremena. 

Iako je izgledalo da će Poljska uspeti da se izbori sa carevinom, patriotske snage doživljavaju veliki udarac - poljski kralj prelazi na stranu velikaša i Rusa. Razočaran, Košćuško sa grupom generala i oficira emigrira u Prusku gde sprema ustanak. Događaji se brzo nižu. Francuska revolucionarna skupština proglašava Koščuška počasnim građaninom Francuske, Rusija i Pruska dele Poljsku, a velikaši koji su imali podršku Rusije bivaju proglašeni izdajnicima. 

Koščuškov ustanak protiv Rusije pripreman je uz brojna odlaganja čak dve godine. Napokon, 1794. ustaničke snage kreću protiv carevine. Tokom gotovo devet meseci, pružali su otpor združenim ruskim i pruskim snagama, potisnuvši okupatore iz Varšave i Krakova. Veliki udarac zadesio je ustaničke snage oktobra 1794. godine kada je Košćuško zarobljen i poslat u Sankt Peterburg. Samo mesec dana kasnije bili su nadjačani, pruska vojska ulazi ponovo u Varšavu i slama ustanak. 

Slika: Wikipedia / Jan Matejko 

Napoleonov protivnik koga je nadirgrao ruski car

U Petropavlovskoj tvrđavi Košćuško je bio zarobljen dve duge godine, kada ga oslobađa Katarinin naslednik i ljuti protivnik car Pavle I. Car je od Košćuška tražio zakletvu na lojalnost, a Košćuško od njega oslobođenje 20.000 zarobljenih poljskih vojnika. 

Posle oslobođenja, poljski revolucionar 1798. godine još jednom putuje u SAD. Dok ga je javnost slavila, federalistička vlada je bila izuzetno sumnjičava zbog njegovog dolaska. Ispostaviće se da je ova “američka turneja”, samo kratak predah. Pošto prima pismo u kome mu sestra piše da su dvojica njenih sinova stupili u dobrovoljačku poljsku vojsku koja se bori na strani Napoleona, Košćuško se još jednom nalazi na “braniku domovine”. 

U Francusku stiže u strogoj tajnosti pod lažnim imenom. Ipak, po dolasku saznaje da su “mladi lavovi” evropske vojne i političke scene odlučili da pohod na Rusiju (i oslobađanje Poljske, usput) sprovedu bez njegove pomoći. U nameri da ipak da svoj doprinos, sastaje se i sa Napoleonom. Susret će biti izuzetno negativno ocenjen sa obe strane. Napoleon je Košćuška nazvao “ludom” koja “precenjuje svoj uticaj u Poljskoj”, a Košćuško Napoleona “grobarom Francuske republike”. 

I dok Napoleon juriša ka Rusiji, i vraća se “podvijena repa”, Košćuško iz Franucske lobira za poljske interese. Pregovara o autonomiji Poljske i sa ruskim carem Aleksandrom I, ali i u ovoj političkoj igri biva nadigran. Saznaje da će obećano Kraljevstvo Poljske obuhvati teritoriju manju i od Vojvodstva Varšave, što je bilo protivno dogovorima. 

Tri sahrane četvorostrukog heroja

Razočaran razvojem situacije, a pod teretom brojnih rana i godina, Košćuško raspušta sve kmetove sa imanja. Ovo izaziva bes ruskog cara. Aprila 1817. godine po poslednji put napušta zemlju i odlazi u Švajcarsku. U Zolbrumu je mirno i povučeno živeo tek par meseci. Sredinom oktobra iste godine, posle pada sa konja razvija groznicu i doživljava moždani udar. Veliki revolucionar i jedan od najvećih sinova Litvanije, Poljske i Belorusije preminuo je 15. oktobra 1817. godine. 

Kao i život, i sudbina njegovih zemnih ostatak bila je burna. Košćuškovo balzamovano telo više puta je sahranjivano -  prvo u Zolbrumu, potom u Krakovu, da bi na kraju uz sve državne počasti i svečane plotune bio položen u Kraljevsku katedralu svetih Stanislava i Vaclava, u kojoj počivaju poljski kraljevi i narodni heroji. Ovo nije jedino mesto na kome počiva veliki Košćuško. Njegovi unutrašnji organi sahranjeni su na groblju u Zolbrumu, dok je srce do 1927. godine čuvano u urni u Poljskom muzeju u Švajcarsku. Te godine je preneseno u kapelu Kraljevskog zamka u Varšavi, gde i danas počiva. 

Foto: Wikipedia / Maciej Szczepańczyk

Sva imena ulice Tadeuša Košćuška

U pitanju je samo donji deo ulice koja se protezala čitavom dužinom Kalemegdana, od današnjeg Bulevara vojvode Bojovića do Dunavskog keja. Ova ulica je od 1872. do 1896. nosila naziv Gradsko polje gornje i donje, te od 1896. do 1930. Knez Mihailov venac. Posle izgradnje Francuske ambasade, ulica je podeljena na dva dela, pri čemu je deo od Bulevara vojvode Bojovića do Uzun Mirkove poneo naziv Pariska, a donji prema Dunavu Maršala Pilsudskog. Današnji naziv dobija posle Drugog svetskog rata, kada su brojne beogradske ulice dobile imena svetskih revolucionara u skladu sa tadašnjom političkom orijentacijom. Takođe, krajem 2019. godine deo ulice Tadeuša Košćuška od Uzun Mirkove do Dušanove je preimenovan u Pijarona de Mondezira.

Delo Tadeuša Košćuška oblikovalo je sudbinu mnogih naroda, ne samo onih za čiju se slobodu borio, već i onih koji su u njegovom životu i idejama našli podstrek za borbu za sopstveno oslobođenje. Zbog toga je i ulica podno Kalemegdana, okružena ulicama sa imenima najistaknutijih srpskih vođa, vladara i heroja ponela njegovo ime. 

Jer, Tadeuš Košćuško nije samo ime koje se teško izgovara i na kome “Beograđani lome jezik”, već i ime koje u sebi nosi esenciju onih uzvišenih ideala bratstva, jedinstva, jednakosti i slobode.