Centralna ulica Profesorske kolonije na beogradskoj opštini Palilula nosi ime zaboravljenog prosvetitelja Stojana Novakovića. Tokom svoje duge i plodne karijere, Stojan Novaković postavio je osnove današnjeg obrazovnog sistema, i načinio prve korake na polju srpske istoriografije.

U svojstvu diplomate i državnik zalagao se za prava srpskog naroda u rasejanu. Protiv neznanja i duhovnog mraka, ovaj nesvakidašnji vitez srpstva, uvek se borio najsvetlijim oružjem – knjigom i perom.

Upornost ispred talenta

Život Stojana Novakovića započeo je u pograničnom Šapcu, gde je 1842. godine rođen u porodici stolara Jovana i domaćice Janje kao Konstantin Kosta Novaković. Skromni uslovi u kojima je odrastao nisu obećavali svetlu budućnost, ali je nedostatak novčanih sredstava nadoknadio svojim upornim i predanim radom. Posle završene osnovne škole u rodnom gradu, zahvaljujući podršci Jovana Ilića i Stojana Boškovića prelazi u beogradsku Višu gimnaziju.

Život u Beogradu nije bio ni malo lak. Skromnu stipendiju dopunjavao je radeći kao raznosač novina i prevodilac, živeći u memljivom sobičku podno Kalemegdana. Teški uslovi nisu slomili njegov duh. Sa prijateljima osniva đački rukopisni list “Ocenitelj”, a potom i Đačko književno društvo. Na sastancima Društva i u listu objavljuje svoje prve pesme, priče, prevode. Kao i mnogi mladi ljudi nadao se da će postati veliki pesnik kao njegov uzor i profesor na beogradskom Liceju, Đura Daničić. Čak i menja svoje ime u Stojan, koje mu je zvučalo daleko “srpskije” od krštenog Kosta. Ipak, ovo je bilo daleko od istine.

Njegova prva zbirka pesama “Pevanije”, doživela je oštre kritike, jer je bilo očigledno da nadahnute romantične pesme u kome se mladi srčani junak bori protiv turske nepravde, nikako nisu odgovarale stamenitom Novakovićevom temperamentu. Sugestiju da se “mane” pesništva i posveti nečem drugom, Stojan dobija i od svog mentora Daničića, koji na marginama njegovog rukopisa zapisuje: “Je li pisac izgubio volju biti izvanredan čovek?".

Ovo pitanje, ali i rađanje jedne velike ljubavi biće dovoljni da potpunuo promene tok njegovog života. Godine 1864. ženi se mlađahnom i lepuškastom Jelenom, sestrom Milana Kujundžića Aberdara. Ovaj brak i prijateljstvo sa Aberdarom uvode Novakovića u mirnije vode života povlašćenog sloja Beograđana. Odbija i stipendiju za školovanje u inostranstvu, te gotovo do kraja života živi sa Jelenom u Beogradu.

Foto: Milena Arsenić

Prosvetiteljski rad

Završivši pravni smer beogradskog Liceja, Stojan Novaković se zapošljava u Ministarstvu finansija i od tog trentuka njegova karijera kreće uzlaznom putanjom. Iako okružen brojkama, Novaković ne zaboravlja svoju veliku ljubav, filologiju i književnost, te 1866. godine postaje profesor u Beogradskoj gimnaziji. Naredne godine, sa samo 25 godina, izdaje svoje kapitalno delo “Istorija srpske književnosti”, u kojoj kombinuje prethodne radove Đure Daničića, Vatroslava Jagića i Pavela Šafarika sa svojim istraživanjima. Ovo delo danas predstavlja osnovu iz koje se razvila čitava nauka koja se bavi istraživanjem istorije srpske književnosti.

Dve godine kasnije, 1869. godine, izdaje svoju “Srpsku gramatiku” za II razred gimnazije, koja će narednih pedeset godina ostati u upotrebi kao zvanični udžbenik gotovo u neizmenjenom obliku, potiskujući tako Daničićeve “Oblike”.

Iste godine prelazi na mesto bibliotekara i upravnika Narodne biblioteke, gde nalazi plodno tlo za svoj marljivi istraživački rad. Prikupljajući i istražujući književnu građu, nailazi i na neobični ćirilični dokument iz XII veka, i naziva ga današnjim imenom – Miroslavljevo jevanđelje. Sa mesta upravnika uspeva da se izbori i za bolji položaj Narodne biblioteke, donošenjem propisa kojim su izdavači bili dužni da obezbede tri primerka svakog svog izdanja za potrebe biblioteke, a radi i na osnivanju i pomaganju  školskih i narodnih biblioteka u drugim delovima Srbije.

Pre svoje tridesete godine postaje i član Srpskog učenog društva, Jugoslovenske akademije znanosti i umjetnosti u Zagrebu, kao i profesor Velike škole, preteče današnjeg Beogradskog univerziteta.

Državnik i diplomata u centru političkih spletki 

Uspešna Novakovićeva karijera nastavlja se i kroz političke mutne vode, kroz koje je uspeo da prođe neukaljana obraza. Odlučan, uporan, metodičan, Novaković se 1873. godine prihvatio mesta ministra prosvete u vladi Jovana Ristića. Ovaj prvi angažman potrajao je samo nekoliko meseci, ali će svoj posao prosvetnog reformatora nastaviti i kroz naredna dva mandata od 1874. od 1875. godine, te od 1880. do 1883. godine.

U ovim burnim i dinamičnim godinama s kraja XIX veka, kada Srbija s pravom počinje na sebe da gleda kao na punopravnog člana kulturne i društvene porodice evropskih naroda, Novakovićevim zalaganjem postavljene su osnove današnjeg osnovnog i srednjeg obrazovanja. Zakonima o ustrojstvu osnovnih škola i gimnazija, uvodi obaveznu šestogodišnju osnovu školu, dok u gimnazije uvodi podelu na višu i nižu, te prirodni i društveni smer. Takođe, zakonima o platama učitelja i sveštenika, značajno utiče na poboljšanje imovinskog položaja ovog važnog sloja. Njegov prosvetiteljski rad će se proširiti i izvan granica Srbije, kroz osnivanje gimnazija,  bogoslovija, knjižara i književnih zadruga u rasejanju, tako da se su svoje obrazovne i kulturne institucije imali i Srbi u Carigradu, Prizrenu, Skoplju,…

Između dva mandata od 1875. do 1880. godine još jednom se vraća na mesto profesora Velike škole, a trajni zaokret ka politici desiće se sa osnivanjem Napredne stranke 1880. godine, čiji će prvak biti do kraja života. Kao političar više puta biće poslanik, ministar, pa čak i predsednik vlade. Smatrajući da je na polju prosvete postigao sve što je trenutno moguće, okreće se diplomatiji.

Prvi diplomatski angažman dobija u Carigradu, gde odlazi oktobra 1886. godine. Tokom narednih šest godina sklapa više uspešnih dogovora sa turskim vlastima, pre svega na polju obrazovanja i kulture, ali i privrede kroz otvaranje železničkog saobraćaja sa Turskom. Cilj njegove užurbane diplomatske aktivnosti bio je samo jedan – poboljšanje položaja srpskog življa na teoritoriji nekadašnje Stare Srbije, odnosno delova Kosova i Metohije, Albanije i Makedonije.  Ideje o nacionalnom buđenju i ujedinjavanju nacije koje je gajio još od gimnazijski dana, počele su da se ostvaruju upravo zahvaljujući i njegovom naporu. Smatrao je da su “knjiga i pero” najbolji način da se bori za očuvanje srpstva. U ovome je višestruko uspeo, te se 1892. godine vraća u Beograd i posvećuje unutrašnjoj politici.

Foto: Digitalni arhiv Narodne Biblioteke Srbije

Nepokolebljivi i nepotkupljivi Novaković je u domovini zatekao krajnje nepovoljnu političku scenu, nastalu kao posledica međusobnih zakulisanih sukoba između kralja Milana i kraljice Natalije, uz kojima je sve više učestvovao i mladi Aleksandar. Tokom svog mandata kao predsednik vlade od 1895. do 1896., Novaković je bio prilično neodlučan i oprečan. Kritikovao je mešanje kralja, ali je ignorisao i načela parlamentarizma.

Bio je i sudionik jednog diplomatskog incidenta kada je kao veliki patriota zabranio učešće srpskog predstavnika na proslavi hiljadu godina doseljavanja Mađara u Evropu. Razlog je bio taj što se među zastavama mađarskih provincija nalazila i zastava srpske srednjovekovne države. Već klimavi odnosi između Austrougarske i Srbije, ovim činom su još više poljuljani. Ubrzo dolazi i do smene Novakovića sa mesta predsednika vlade, te i do raspada Narodne stranke. Zbog svega ovoga  se razočarani Novaković povlači iz politike i javnosti.

Još jednom odlazi u poslanstvo u Carigrad, ali se zbog novih odnosa na međunarodnoj sceni ubrzo vraća u Beograd. Uslediće njegov kratkotrajni boravak u Parizu, kao i nešto duži u Sankt Peterburgu, gde sa uživanjem posećuje bogate ruske arhive. U Rusiji ostaje do 1905. godine, kada se u osvit Aneksione krize vraća u domovinu.

Cilj njegovog trećeg, i poslednjeg, diplomatskog boravka u Carigradu bilo je nagovaranje Turske da odustane od svog punopravnog prava na Bosnu i Hercegovinu u korist Austrougarske, ali u tome nije uspeo.

Poslednji put se vraća na političku scenu 1912. godine kada je bio na čelu srpske delegacije na Londonskoj konferenciji.

Poslednji srpski polihistor

Umoran od političkih spletki, Novaković se u poznijim godinama potpuno okreće istoriografiji. Tokom godina svog diplomatskog i političkog delovanja, putujući po Srbiji, ali i sve do Beča, Berlina, Rusije i Turske, prikupio je veliku količinu istorijske građe koja mu omogućava da po prvi put definiše granice prve srednjovekovne srpske države. Do tada, srpska istorija bila je razuđena između narodnog stvaralaštva i retkih istorijih izvora. Prvi je kao uzrok ustanku srpskog naroda početkom XIX naveo težak ekonomski i društveni položaj srpskog seljaka, a ne ideje o nacionalnom oslobođenju koje su promovisali romantičari. 

Metodični Novaković je prateći stope arhimandrita Ilariona Ruvarca pristupio ovom opsežnom poslu, razdvajajući epsku prošlost i onu stvarnu. U kasnijim delima, Novakovićevo istraživanje je kritikovano zbog svoje suvoparnosti, količine koja je išla na korist kvaliteta radova, dosadnog i opširnog stila pitanja, činjenice da je sadašnjost pokušavao da preslika na prošlost, ali i hvaljeno zbog toga što je bilo opsežna osnova za dalja proučavanja.

Tokom svoje šest decenija duge istraživačke i naučne karijere, Stojan Novaković je objavio preko 500 naučnih dela i 50 knjiga. Među njima je pored već spomenutih filoloških dela, i vrlo značajno izdanje Dušanovog zakonika sa komentarom - "Zakonik Stefana Dušana cara srpskog". Bavio se i prikupljanjem srpskih narodnih poslovica i priča, pisao je putopise. 

Bio je i član prvog odbora Zdužbine Nikole Čupića, jedan od osnivača Srpske književne zadruge, član Srpske kraljevske akademije, Ruske akademije nauka, i dopisni član francuske Académie des sciences morales et politiques. Zbog svog širokog polja interesovanja i izuzetno bogate naučne karijere, mnogi ga nazivaju poslednjim srpskim polihistorom.

Oni koji su ga poznavali, govorili su da je bio pravi srpski domaćin, tih, skroman, prefinjenih evropskih manira i iznad svega patriota. Krupan, koščat, pogrbljen zbog godina provedenih nad knjigom. 

Umro je kako je i živeo, sa perom u ruci, 1915. godine u Nišu, ne doživevši da vidi ostvarenje sna koji je čitavog života sanjao – slobode za čitav srpski narod.