Prvi pisani izvori o Jevrejskoj zajednici u Beogradu potiču iz 16. veka, iako se smatra da su se u Beogradu doseljavali i ovde živeli i mnogo ranije. Neki zapisi navode na zaključak da su u manjem broju naseljavali Singidunum od samog osnivanja u 3. veku. U Beogradu su vekovima bile zastupljen obe velike jevrejske zajednice -  Sefardi i Aškenaski Jevreji. 

Sefardski Jevreji (Sefarad, jevrejski naziv za Španiju i Iberijsko poluostrvo), koji su pod uticajem katoličke crkve dekretom kralja Ferdinanda II i kraljice Izabele prognani iz Španije 1492. godine, naseljavaju se u zemljama Mediterana i u Otomanskoj imperiji. Prateći Turke, naseljavaju se u većem broju posle pada Beograda u turske ruke. Njihovo naselje je bilo na obali Dunava, na Jaliji.

Sa smenom osvajača, pristiže i druga značajna grupa Jevreja, koji su živeli u zemljama Srednje Evrope, te bili nosioci uticaja nemačke kulture i jezika, nazvani Aškenaski ili Aškenazi Jevreji. Svoje zajednice su zasnovali na obalama Save i u Zemunu.

Foto: Arhivska fotografija / Milan Jovanović - Stara sinagoga na Dorćolu

Kulturni procvat jevrejske zajednice

Svoj najveći kulturni procvat beogradska jevrejska zajednica beleži tokom 17. veka, kada se u Beogradu osniva i razvija Ješiva – jevrejska verska škola. O ugledu ove škole govori i to da su beogradski rabini štampali svoje knjige u Veneciji, Krakovu i Carigradu. U Ulici Visokog Stefana na Dorćolu, nalazila se stara sinagoga El kal vjež, koja je izgrađena najkasnije krajem 16. veku, kao i ritualno kupatilo. Ova sinagoga je više puta prepravljana, a konačno je srušena posle Drugog svetskog rata. Oko sinagoge se formirala jevrejska mahala, u kojoj su pretežno Jevreji živeli sve do Prvog svetskog rata. Pre pada Beograda u austrijske ruke, zajednica je brojala oko 800 članova.

U narednom period, beogradski Jevreji su delili sudbinu Srba i bili žrtve progona i lošeg položaja tokom teritorijalnih sukoba, kada je grad prelazio iz ruku u ruke Turaka i Austrijanaca. Do značajnijeg poboljšanja položaja Jevreja dolazi tek dolaskom kneza Miloša Obrenovića na vlast, a građanska prava su im bila zagarantovana Hatišerifom. Za vreme vlasti kneza Miloša i kneza Mihaila, u državnoj štampariji Kneževine Srbije, jevrejskoj zajednici je prvi put omogućeno štapanje knjiga na maternjem hebrejskom jeziku. U periodu od 1837–1874. godine, izdato je preko 50 naslova jevrejskog sadržaja, među kojima su većinom bili molitvenici i knjige obrednog ili verskog sadržaja. Takođe, sve više Jevreja se uključuje u javni i kulturni život Beograda, i jevrejska mahala postaje centar trgovačkog života. 

Grafika: Feliks Kanic - Sefardi beže u Zemun 1862. godine

Sticanje građanske ravnopravnosti

Problemi za Jevreje nastupaju dolaskom Aleksandra Karađorđevića na vlasta, koji pod uticajem savetnika, koji su u sposobnim trgovcima i liferantima videli opasnu konkurenciju, ukida dotadašnja građanska prava Jevreja, a donose se i zakoni kojima se ograničava privredna delatnost, ritualni obredi, pa čak dolazi i do proterivanja iz grada. Ovo je još jedan od teških perioda za jevrejsku zajednicu, koja prvu pobedu ostvaruje posle Berlinskog kongresa, kada su prava formalno vraćena. Borba za ravnopravnost traje još 10 godina, a konačna pobeda ostvarena je Ustavom iz 1888. godine. Tada su počeli da nastanjuju i prostor van četvrti u kojoj su do tada živeli, sve više se sele u Zerek na drugoj strani Dorćolske padine. Ovo je i period u kome počinje proces asimilacije, pri čemu, posebno bogatiji članovi zajednice, napuštaju zajednicu, tradicionalne običaje i način života. Mnogi od njih sebe nazivaju Srbima Mojsijeve vere. 

Foto: Makabijada - Porodica Baruh početkom 20. veka

Cionistička delatnost u Beogradu

Tokom 20. veka dolazi do osnivanja mnogobrojnih jevrejskih organizacija i društava. Cionistička delatnost je bila veoma rasprostranjena u Beogradu i razvijala se unutar organizacija koje su imale za cilj obrazovanje, zdravstveno vaspitanje, razvoj sporta i pripremanje ljudi za zemljoradničke aktivnosti koje će im biti potrebne nakon iseljavanja u Palestinu. Među ovim organizacijama najaktivnije su bile WIZO, Hašomer hacair, Irgun stam halucim, Akiva.

Beogradski Jevreji postaju važan deo umetničkog i kulturnog stvaralaštva u Srbiji. Posebno su se istakli slikari Leon Koen, Moša Pijade i Bora Baruh, pisci Hajim S. Davičo, Aron Alkalaj i Paulina Albala. Sama zajednica imala je dve kulturne ustanove, Prosvetiteljski klub Maks Nordau i Jevrejsku bibioteku. Najstarije jevrejsko kulturno-umetničko društvo koje postoji i danas je srpsko-jevrejsko pevačko društvo Braća Baruh, osnovano 1879. godine.

Sinagoge u Beogradu

U 20. veku postojale su četiri sinagoge u Beogradu: El kal vijež, El Kal nuevo, i nova sefardska sinagoga Bet Izrael (Kuća Izraela) na čijem se mestu danas nalazi Galerija fresaka. Četvrta, i jedina sinagoga u Beogradu koja je opstala nakon Drugog svetskog rata je aškenaška sinagoga Sukat Šalom (Koliba mira). U podrumu sinagoge, nalazilo se obredno kupatilo, studentska menza i sala za gimnastiku, a na galeriji iznad Aron Hakodeša bile su postavljene orgulje. U zgradi sinagoge, gde su danas privatni stanovi, u ovom periodu nalazile su se kancelarije opštine, stanovi rabina, učitelja i kantora, kao i škola veronauke. Za vreme nacističke okupacije, zgrada ove sinagoge služila je kao javna kuća nemačkim vojnicima.

Foto: Makabijada -  Dr. Albala (u vojničkoj uniformi) sa članovima Sefardske jevrejske opštine u Beogradu posle I svetskog rata

Jevreji između dva rata

U periodu između dva rata, beogradski jevreji su se pretežno bavili trgovinom i industrijom, ali i zanatima i slobodnim zanimanjima. Beograd je mogao da se pohvali činjenicom da je bio i centar kulturnog i obrazovnog života: postojala je Jevrejska škola i Jevrejska biblioteka, postojali su hor i Muzičko društvo David, sportski orijentisani su se okupljali u jevrejskom sportskom društvu Hevra kadiša, a delovalo je i žensko društvo. Posebno je bilo značajno osnivanje Jevrejskog doma pred sam rat, koji je imao za cilj da pruži kulturni i obrazovni sadržaj svojim članovima. Znatan broj jevrejskih studenata i srednjoškolaca bio je deo Komunističke omladine Jugoslavije.

Živahna i snažna jevrejska zajednica je na prema popisu stanovništva 1940. godine u Beogradu brojala 12.000 Jevreja, a samo dve godine kasnije, 8. juna 1942. godine, Beograd je proglašen prvim evropskim gradom koji je "Judenfrei" što u prevodu znači – očišćen od Jevreja. 

Sledeće srede pročitajte nastavak priče o tragičnoj sudbini beogradskih Jevreja za vreme Drugog svetskog rata.