Na samom raskršću puteva, između ulica posvećenih jednom pesniku i jednom prosvetitelju, jednom vladaru i jednoj ponosnoj carici, u zaleđini Rektorata i Filozofskog fakulteta, Palata Srpske akademije nauka i umetnosti, simbolično sumira i samu, donekle burnu, istoriju institucije koja je u njenim dvoranama i hodnicima našla svoj dom. A deo te istorije je i priča o vremenu kada je dom srpske učenosti zamalo postao tržni centar. 

Od Knjaza u "prosvetne svrhe"

Ideja o izgradnji nameske zgrade u kojoj će biti smeštene "najučenije i najumnije srpske glave", vezuje se još za vreme vladavine kneza Mihaila, koji je kao suvereni vladar Srbije, bio i vlasnik najatraktivnijih parcela u Beogradu. Naime, 1841. godine, na zahtev profesora Liceja Jovana Sterije Popovića i Atanasija Nikolića, knez Mihailo donosi odluku kojom se osniva Društvo srpske slovesnosti, preteča SANU. Istovremeno, knez prihvata ulogu patrona Društva i tom prilikom mu poklanja parcelu "u prosvetne svrhe", na kojoj će skoro 80 godina kasnije biti sazidana grandiozna palata. 

U kneževo vreme, ovaj deo grada bio je deo trgovačke četvrti koja se formirala na obodima beogradske varoši koja se prostirala od Sava kapije u Donjem gradu, preko Velikih stepenica i Varoš kapije (Kosančićev i Obilićev venac), pa sve do Stambol kapije (Trg republike), te niz današnju Francusku ulicu do Dunava. 

U narednim godinama, usled hroničnog nedostatka sredstava, rečenica koja će se nadalje često ponavljati, Društvo će se seliti iz zgrade Liceja (danas Muzej Vuka i Dositeja u Jevremovoj), preko kuće Vlaje Ilića u Abadžijskoj čaršiji do zgrade Ministarstva prosvete. 1864. godine je bila značajna za Društvo, koje je iste godine ukinuto ukazom kneza Mihaila, da bi ponovo bilo osnovano pod imenom Srpsko učeno društvo. Novo-staro društvo je svoju trajniju adresu iste godine našlo u Kapetan-Mišinom zdanju. Sa proglašenjem Kraljevine, akademici još jednom menjaju ime, te 1886. godine postaju Srpska kraljevska akademija. Posle više godina sporenja, 1892. ujedinjuju se sa Srpskim učenim društvom, te u njihov posed prelazi sva imovina prethodnika, uključujući i spomenutu parcelu kneza Mihaila. 

Grafika: Forum Politikin zabavnik / Anđelković Vladimir  - Jedan od projekata Konstantina Jovanovića

Tržni centar umesto centra kulture

U vreme stvaranja Srpske kraljevske akademije, Beograd je već bio na dobrom putu da postane pravi evropski grad. Zahvaljujući prvom beogradskom urbanisti Emilijanu Josimoviću, urbanističkim planom iz 1867. godine isparcelisana je i uređena prva prava gradska ulica. Ona će tri godine kasnije, u znak sećanja na kneza Mihaila, poneti njegovo ime. Ovim činom, neimenovani plac u vlasništvu akademika, dobiće svoju adresu.

Od stvaranja SKA do prve inicijative za izgradnju namenske zgrade, u delu grada koji je izgradnjom Zgrade Kolarčeve zadužbine, Kapetan-Mišinog zdanja i Narodnog pozorišta dobio i kulturno-obrazovni, a ne samo trgovački karakter, proći će još čitava decenija. Prvi projekat zgrade u kojoj bi bile smeštene tri značajne institucije: SKA, Muzej srpske zemlje i Narodna biblioteka, poveren je 1900. godine čuvenom arhitekti Konstantinu Jovanoviću. Nedostatak novčanih sredstava se i ovaj put isprečio, te projekat vredan milion i 200.000 ondašnjih dinara neće biti realizovan. 

Uslediće skandal sa konkursom iz 1902. godine, kada se na konkurs odazvao samo arhitekta Nestorović, te je SKA odlučila da zbog slabog odziva konkurs ponovi. Ovome su se suspostavili svi beogradski arhitekti, ponovljeni konkurs je propao, te je nova inicijativa čekala još 2 godine. Ovaj put je potekla iz redova Beogradske Trgovačke omladine, koja je SKA predložila da parcelu ustupi Trgovačkoj akademiji u svrhu izgradnje Trgovačkog dvora, modernog zanatsko-trgovačkog centra. Iako je ovaj predlog odbijen, ponovo je oživela ideja da se atraktivna lokacija iskoristi izgradnjom zgrade koja bi bila dom akademaca, ali bi mogla i da se izdaje pod rentu i popuni, već pogađate, hronično prazna kasa učenog društva.

Foto: Skyscrapercity - Palata u izgradnji oko 1918. godine

Godine opasnog projektovanja

Kada kažemo da je istorija izgradnja Doma Srpske kraljevske akademije bila burna, to nije nikakvo preterivanje, već činjenica, pošto od 1906. do 1911. godine projekat više puta prelazi iz ruku arhitekte Andre Stevanovića u ruke Konstantina Jovanovića, i nazad. Konačno, usled neslaganja sa ocenom Stevanovića da je Jovanovićev projekat  iz 1910. godine zastareo, monoton, šablonski i "hiljadu puta ponovljeni tip jednog povećeg bečkog hotela iz osamdesetih", Konstantin Jovanović se potpuno povlači sa projekta i prekida saradnju sa SKA. 

Projekat će, očekivano, 1911. godine pripasti upravo Stevanoviću, koji će u pomoć pozvati kolegu sa Univerziteta, arhitektu Dragutina Đorđevića. Novi projekat je bio spoj grandiozne, veličanstvene spoljašnosti za koju je bio zadužen Stevanović, dok se Đorđević, u skladu sa odlukom da palata ima i poslovni karakter, posvetio unutrašnjoj organizaciji prostora kako bi mogao da se izdaje pod zakup.

Foto: Skyscrapercity - Prvobitni izgled Palate posle otvaranja 1924. godine

Ovim je bilo predviđeno da se u prizemlju nalazi pasaž koji se protezao čitavom dužinom zgrade, a koji je bio presečen još jednim koji je spajao ulice Vuka Karadžića i Đure Jakšića. U pasažima i radnjama okrenutim ka ulicama, nalazile su se trgovine, kafane i restorani, po ugledu na slične pasaže u većim evropskim metropolama. Na spratovima su se nalazile svečane sale, kancelarije i prostor za iznajmljivanje. Glavna fasada, ukrašena prozorima u visini dva sprata i nadvišena kupolom, gledala je na glavnu ulicu kneza Mihaila, a ništa manje pažnje nije posvećeno ukrašavanju sporednih fasada. 

Sama izgradnja počela je u osvit rata 1914. godine, da bi uskoro bila prekinuta. Ponovo je pokrenuta 1922. godine i konačno završena 1924. godine. Ono što je posebno zanimljivo je da je Stevanovićev projekat doživeo sudbinu sličnu sudbini projekta Konstantina Jovanovića. Usled dužine izgradnje, zdanje koji je 1911. godine predstavljalo dah modernizma, estetsko i političko odustupanje od zagrljaja bečkog klasicizma, sredinom dvadesetih godina XX veka već je bilo estetski zastarelo i samim tim, sve manje se uklapalo u prestonicu koja je još jednom menjala svoj izgled. 

Foto: Digitalna NBS / Branibor Debeljković - Palata posle renoviranja 1952. godine

Kraj dugotrajne seobe

Sa završetkom izgradnje Doma Srpske kraljevske akademije, istorija selidbi SKA se ne završava. Palata Akademije nauka, kako je u to vreme bio njen naziv, postaće potpuno poslovna zgrada, u čijem će prostoru biti smeštene najluksuznije beogradske trgovačke radnje, restorani, firme i biroi, kao i razna kulturna društva. Tako se u novinskim zapisima može naći da je između dva rata ovde bio smešten Rusko-srpski klub, trgovina ženske i galanterijske robe i knjižara u kojoj ste mogli da nađete izdanja moderne češke lirike, a tu je i oglas koji naglašava da u jednoj od radnji možete pronaći i dobre prolećne kapute po najnovijoj pariskoj modi. Može se reći da je u to vreme Palata bila pravi trgovinsko-poslovni centar. Tridesetih godina je i sama fasa doživela manje izmene, kada su sa glavne fasade uklonjeni bogati ukrasi od kovanog gvožđa.

Završno poglavlje u seobama, sada već Srpske akademije nauka i umetnosti, odigraće se posle Drugog svetskog rata, kada je projekat prenamene zgrade u isključivo kancelarijski prostor za potrebe SANU poveren arhitekti Grigoriju Samojlovu, koji je uz pomoć arhitekte Đorđa Smiljanića uspešno izveo potpuno transformaciju ovog prostora. Pasaži su ukinuti, spratovi su pregrađeni u kancelarije, dok je prizemlje sa strane ka ulicama zadržalo svoj poslovni karakter. Preuređena je svečana sala, koja je dobila galeriju, zamenjeni su prozori na glavnoj fasadi, ukinuta je dekoracija na svečanoj kupoli i mezazinu. U ovaj modernizovani prostor SANU se, posle dugog putešestvija, konačno uselila 24. februara 1952. godine. 

Konačno priznanje svim graditeljima ove velelepne Palate odato je 1992. godine, kada je Palata SANU proglašena za spomenik kulture.