Početak demokratskog sistema vladavine u Srbiji vezuje za sredinu XIX veka, kada je 1858. godine, donošenjem Zakona o narodnoj skupštini, postavljen pravni okvir za formiranje prvog srpskog sabora, koji je danas pod nazivom Svetoandrejska narodna skupština. Ovaj značajan događaj se odigrao od 13. decembra 1858. do 12. februara 1859. godine, a srpski parlamentarci ce čekati gotovo 80 godina da dobiju svoj trajni dom.

Zdanja u kojima su održavane sednice

Uz prisustvo kneza Aleksandra Karađorđevića, predstavnika crkve i ministara, prvo zasedanje Narodne skupštine Srbije otpočelo je 13. decembra (30. novembra) 1858. godine u prostorijama "Velike pivare", koja se nekada nalazilo u današnjoj Balkanskoj ulici i vlasništvu kneginje Ljubice. U velikoj sali koja je povremeno služila za prikazivanje pozorišnih predstava, okupilo se 377 biranih i 60 poslanika koji su direktno ulazili u saziv, koji su za 60 radnih dana održali 46 plenarne. Predsednik prve skupštine bio je Kapetan-Miša Anastasijević, a značajna je i po tome što je ovo bio prvi put da je na demokratski i slobodan način, glasanjem, došlo do smene vlasti, što je u istoriji odnosa porodica Obrenović i Karađorđević retkost. Na skupštini je smenjen knez Aleksandar i vraćen knez Miloš, čime otpočela 44-godišnja vladavina Obrenovića. 

U narednim godinama, zasedanje Srpske narodne skupštine, naziv koji je nosila do 1918. godine, održavaće se u Velikoj pivari, zgradi Narodnog pozorišta, Kapetan-Mišinom zdanju, te u privremenoj zgradi Narodne skupštine koja se nalazila u Miloša Velikog kod današnjeg bioskopa "Odeon". Takođe, Skupština će svoje privremeno ili trajnije sedište imati i u namenski sazidanoj zgradi Narodne skupštine u Kragujevcu, te u Osnovnoj školi "Sveti Sava" i zgradi Oficirskog doma u Nišu.

Foto: Wikipedia - Zgrada "Velike pivare" u kojoj je održana Svetoandrejska narodna skupština

Prva zgrada

Sa razvojem države i političkog sistema, javila se potreba za trajnim domom Narodne skupštine, pošto je posle proglašenja Kraljevine Srbije postalo jasno da je dotadašnja privremena zgrada u Miloša Velikog mala i previše zapuštena. Odluka je pala da se započne sa izgradnom zdanja na mestu nekadašnje Batal džamije, koju su putopisci zvog njene lepote nazivali "Beogradskom Aja Sofijom". Sama džamija je tokom ratova više puta oštećena, da bi gotovo potpuno razaranje doživela 1806. godine prilikom ustaničkog oslobađanja Beograda. Naime, u to vreme, džamija je bila vojni objekat koji je služio za odbranu i iz koga su Turci pružali žestog otopor. Posle decenija propadanja, džamija je konačno sravnjena sa zemljom posle odlaska Turaka iz Beograda 1869. godine. 

Prvi projekat Dom narodnog predstavništva poveren je 1892. godine arhitekti Konstantinu Jovanoviću, koji je tada iza sebe imao zdanje Narodne banke. Ipak, ovaj grandiozni projekat u stilu akademske arhitekture monumentalnih javnih građevina s kraja XIX veka, nikada nije ostvaren jer osiromašena Srbija nije imala sredstava. Novi konkurs uslediće 1901. godine, kada je zbog izmena Ustava koji je doneo kralj Aleksandar Obrenović, uveden drugi dom - Senat. Uslovi konkursa su zahtevali da se pod jednim krovom nađu Narodna skuština, Senat, Državni savet, te kancelarije i prateći sadržaji. Na konkursu je pobedio beogradski arhitekta Jovan Ilkić, koji je tada bio inspektor u Ministarstvu građevina. I ovaj projekat je bio preveliki zalogaj za Kraljevinu, tako da će se u narednih pet godina vršiti izmene i prilagođavanje projekta finansijskim mogućnostima. Iako inicijator projekta, kralj Aleksandar nije doživeo polaganje kamena temeljca, koji je, posle Majskog prevrata, 27. avgusta 1907. godine položio kralj Petar I Karađorđević. 

Gradnja će trajati sporo, tako da će u naredne tri godine biti izgrađen suteren i sokla od zelenog granita. Uslediće i balkanski i Veliki rat.

Foto: Wikipedia - Projekat Kostantin Jovanović

Prvi svetski rat

Zbog povlačenja iz Srbije, izgradnja Doma Narodne skupštine je za vreme Prvog srpskog rata potpuno obustavljena. Tokom rata, arhitekta Ilkić je odveden u internaciju, iz koje se nije vratio. U to vreme, zgrada je bila dovršena samo do nivoa prvog sprata. 

Aktom ujedinjenja, 1. decembra 1918. i stvaranjem Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca, prestala je zakonodavna funkcija svih narodnih predstavništava na teritoriji ujedinjene države. Srpska narodna skupština sastala se poslednji put 14. decembra 1918. godine. Izgradnja zgrade, sada, Doma Narodne skupštine Kraljevine SHS, obnovljena je 1920. godine pod rukovođenjem Pavla Ilkića, sina i saradnika Jovana Ilkića. Ovaj period će trajati samo 6 godina, jer se 1926. godine izgradnja ponovo obustavlja. Sledeća i konačna faza izgradnje počinje posle smrti kralja Aleksandra Karađorđevića, 1934. godine. Za glavnog projektant je ovaj put odabran ruski emigrant, arhitekta Nikolaj Krasnov, koji će pored konačnog izgleda Doma, Beogradu ostaviti i neke od najreprezentativnijih građevina. Za vreme izgradnje novog zdanja, sednice će se održavati u zgradi konjičke kasarne u Ulici kneza Miloša, te u zgradi Manježa, koji se nalazio na mestu današnjeg JDP. 

Posle gotovo tri decenije, zgrada je konačno završena osvećivanjem 18. oktobra 1936. godine. U narednim danima, parlamentarna aktivnost će biti burna. 19. oktobra 1936. godine je održano poslednje zasedanje starog saziva Skupštine, dok je dva dana posle bilo prvo zasedanje novog, pa se zato navodi 21. oktobar kao dan prvog zasedanja.

Foto: Wikipedia / Fragmenti prošlosti - Skupština u izgradnji

Jednopartijski sistem

Skupština Kraljevine Jugoslavije raspuštena je već 1939. godine, a tokom rata u zgradi će se nalaziti okupaciona uprava. Za razliku od drugih značajnih objekata, preživeće bez većih oštećenja oba bombardovanja u Drugom svetskom ratu, a posle oslobođenja i dolaska KPJ na vlast, u njoj će od 9. do 12. novembra 1944. godine biti održana velika Antifašistička narodno-oslobodilačka Skupština Srbije na kojoj je učestovalo 989 predstavnika. Za razliku od prethodnih izbora, ovaj put su poslanici bili delegirani iz redova narodno-oslobodilačkih odbora. Tada je doneta odluka o formiranju Antifašističke skupštine narodnog oslobođenja Srbije (ASNOS).

U toku narednih 45 godina, Skupština Srbije je imala više naziva. Samo godinu dana, ili tačnije od 1945. do 1946. godine, zvaničan naziv je bio Narodna Skupština Srbije, do 1963. godine Narodna Skupština Narodne Republike Srbije, do 1990. godine Skupština Socijalističke Republike Srbije, a od tada je Narodna Skupština Republike Srbije. Takođe, i sama zgrada će promeniti funkciju, tako da postaje Savezna skupština, dok se zasedanje republičke skupštine od 1954. odvijati u zgradi u Ulici kralja Milana 14, sagrađenoj posebno za tu namenu. 

Foto: Nikolina Radovanović - Kompozicija "Igrali se konji vrani"

Parlament danas

Počev od Ustava Republike Srbije od septembra 1990. godine, srpski parlament je ustanovljen kao jednodoman i broji 250 poslanika, koji se na redovnim izborima biraju svake četiri godine. Posle 55 godina, a posle razdvajanja Srbije i Crne Gore, srpski parlament se 2009. vratio u zgradu Doma Narodne skupštine na Trgu Nikole Pašića 13. 

Sama zgrada Doma Narodne skupštine je jedan od najprepoznatljivijih i najreprezentativnijh simbola Beograda. Centralni deo koji predstavlja ulaz nadvišen je impozantnom kupolom, od koje se levo i desno protežu bočna krila. Suteren je ukašen zelenim ripanjskim kamenom, prizemlje i prvi sprat ukrašeni su prozorima i veštačkim stubovima, dok su sve fasade obložene veštačkim kamenom. Iako je prvobitnim projektom bio predviđen daleko bogatiji izgled fasada, on nikada nije izveden do kraja. Danas su primetni samo ukrasi na prozorima na prvom spratu i portalima okrenutim ulicama Bulevar kralja Aleksandra i Kosovskoj. U prizemlju zgrade nalazi se ulazni hol koji je hodnikom odvojen od centralnog hola, velike i male sala za zasedanje, te hodnik u kome su kabineti. Na spratu se nalaze prostorije za poslaničke klubove, novinare i administraciju, kao i izuzetno vredna biblioteka i diplomatski salon. 

Istovremeno, Dom Narodne skupštine je i svojevrsni muzej u kome su izložena dela naznačajnijih slikara iz Srbije i zemalja bivše Jugoslavije, te reprezentativne skulpture srpskih i jugoslovenskih vajara od Rosandićeve kompozicije "Igrali se konji vrani", koja se nalazi na samom ulazu, do skulptura srpskih i jugoslovenskih državnika smeštenih u nišama zdanja, kao što su biste kralja Aleksandra, Nikole Pašića i Stjepana Radića, te u posleratnom periodu Josipa Broza Tita, Moše Pijade, dr Ivana Ribara, Milentija Popovića i Edvarda Kardelja.

Ukoliko i sami poželite da se upoznate sa svim lepotama ovog zdanja, to možete učiniti svake prve subote u mesecu, kada Dom Narodne skupštine, u saradnji sa Turističkom organizacijom Beograda, otvara svoja vrata za sve zainteresovane građane.