Period između dva rata u Beogradu obeležio je početak industrijalizacije i tranzicije. To je bilo vreme masovnog naseljavanja ljudi iz raznih krajeva u Beograd koji je doživeo brz razvoj i značajnu modernizaciju kao prestonica nove Kraljevine Jugoslavije.

Ovom temom bavila se arhitekta Zlata Vuksanović-Macura koja je radila u Društvu za unapređenje romskih naselja, UN Habitatu. Na osnovu njenih istraživanja, prvo je nastala magistarska teza, a zatim i knjiga. Njena knjiga "Život na ivici, stanovanje sirotinje u Beogradu 1919–1941" u izdanju "Orion arta", nagrađena je tri puta: priznanjem na Salonu urbanizma, nagradom "Ranko Radović" i prvim mestom u kategoriji publikacije na Salonu arhitekture. Njeno istraživanje ove teške i komplikovane teme najviše se odnosilo na stanovanje sirotinje u međuratnom Beogradu i ono je bilo sveobuhvatno obrađeno. U svojoj knjizi, ona je detaljno opisala socijalne strukture stanovništva, analizirala konkretne uslove stanovanja i dobijene rezultate u urbanističkom i društvenom kontekstu.

Ako posmatramo arhitekturu tog vremena, učiniće nam se da je situacija ovih godina bila potpuno drugačija. Međutim, sve građevine i zdanja iz tog perioda koje danas vidimo sagradio je mali broj industrijalaca, velikih trgovaca, državnih činovnika, dok je najveći broj stanovnika bio na ivici egzistencije. U to vreme postojalo je jedno karakteristično zanimanje koje je bilo potpuno zvanično kao i zanimanje lekara, novinara, arhitekte. To su bili rentijeri i oni su posedovali i višespratnice i zemlju, koje su izdavali bogatijem stanovništvu, ali su isto tako izdavali i male memljive stanove i sobice siromašnima.

Ono što je važno istaći za ovaj period je broj siromašnih kojih je bilo više od osamdeset odsto. Bilo ih je i na Dorćolu, i na Terazijama, i u Marinkovoj bari. Siromašno stanovništvo bilo je vrlo šarolikog porekla. Ovi ljudi su jedva sastavljali kraj s krajem – negde nije radio nijedan član porodice, negde samo jedan, ali sve je to bilo nedovoljno za iole pristojniji život. Veliki broj ljudi živeo je u naseljima bez struje i vode, u blatu i prljavštini. Ali i za takav smeštaj, često su morali da plaćaju kiriju rentijerima.

Foto: Knjiga "Život na ivici. Stanovanje sirotinje u Beogradu 1919-1941", str. 201

Beogradske mahale

Reč "mahala" je izvorno arapska reč, ali se pojavljuje u mnogim jezicima i ona označava gradski kvart, ulicu, sokače ili zaselak. U upotrebi je bila po čitavom Balkanu, a koristi se i danas.

Mahale su nastale nakon osmanlijskog osvajanja Balkana, i transformacije gradova i sela u skladu sa turskim zakonima i običajima. Po gradovima su mahale bile stambeni kvartovi koji su okruživali uži centar i uobičajeno su bile skup od četrdesetak, pedesetak porodičnih kuća u kojima su živele porodice istog porekla. Tako se u Beogradu spominju i mahale ili male, kao što su Savamala, Bukurešt mala, Pištolj mala, Jatagan mala i Jevrejska mala.

Pištolj kao sredstvo sticanja zemljišta

Jedno od najpoznatijih naselja siromašnog stanovništva bila je Pištolj mala. Ovaj deo grada je dobio ime po tome što su siromašni građani počeli da zauzimaju neizgrađeno zemljište besplatno, "na pištolj". Pištolj mala nalazila se negde na kraju današnje Francuske ulice kod stare Električne centrale među deponijama gradskog smetlišta i odlikovale su je kućice od dasaka.

Vrlo brzo nakon naseljavanja ove mahale, gradske vlasti odlučile su da sruše sve kuće na ovom prostoru. Stanovnici ove mahale, napisali su peticiju kako bi sačuvali kuće. U tom dopisu vlastima, ljudi koji su živeli ovde istakli su, između ostalog, da se oni nisu tu doselili jer su želeli nešto tuđe nego zato što su morali i da grad mora da bude svestan kakve posledice to može da ima po njihove porodice ako im niko ne obezbedi alternativni smeštaj i da bi nadležni mogli da se ugledaju na druge evropske prestonice koje su u sličnim slučajevima obezbedile adekvatnu zamenu.

Otišli su i korak dalje i istakli spremnost da i sami učestvuju u pronalaženju nove lokacije i građe za nove kuće, zarad zajedničkog dolaska do rešenja. Nažalost, njihova borba nije urodila plodom. Uprkos svim naporima, policija je ovo naselje srušila 1933. godine.