Danas je teško zamisliti da je ruševna i zapuštena industrijska zona Vilinih voda nekada bila jedno od glavnih izletišta starih Beograđana. Pre nego što su asfalt i beton zamenili trsku i šaš, ovde su se leti mešale graja izletnika i zov dunavskih ptica.

Vilinski izvori i barske ptice

U vreme kada počinje naša priča, varoš beogradska bila je šćućurena oko kalemegdanskih zidina. Područje između današnjeg Bulevara despota Stefana i Dunava, bilo je daleka periferija u koju se zalazilo samo sumnjivim poslom ili leti na izlete i proslave. Umesto zgrada i industrijskih hala, ovde su se nekada sa Zvezdare spuštali sada zazidani potoci, put je vrludao između bara i jezeraca, stovarišta drvene građe i ciglana, a na padinama u smeru ka Bogosloviji i Karaburmi nalazile su se bašte i vinogradi.

Smatra se da ovaj deo grada svoje ime duguje narodnom predanju koje kaže da su u izvorima, koji su se pojavljivali usled visokog vodostaja Dunava i prelivanja podzemnih tokova, nekada živele vile. A priču o vilama, možda možemo da zahvalimo ptici čudnog izgleda i još čudnijeg glasa -  vivku, čija su jata nekada kao sneg prekrivala Dunav i priobalje. Dalje možemo da maštamo da je njihov čudni zov "vi-vi-viv", neke stare Beograđane podsećao na razgovor magičnih bića. Drugi, pak, kažu da je postojalo verovanje da su vile odnosile nesmotrene kupače i putnike, koji bi se usudili da ih svojom pojavom uznemire dok spavaju u skrivenim izvorima. 

U svakom slučaju, u 19. veku Viline vode bile su dobro poznato izletište, prvo beogradskih Turaka, a zatim i Jevreja koji su naseljavali nekadašnju Jaliju, deo Dorćola koji se nalazio ispod Dušanove ulice. Jalija je tada bila centar društvenog života, imala je svoj korzo kojim su Beograđani paradirali u svojim najboljim toaletama, bezbroj prodavnica i malih zanatskih radionica. Za vreme jevrejskih praznika, proslave su se iz kuća prelivale na ulice i organizovani su karnevali u španskom stilu, dok su srpske, turske i španske pesme odjekivale ulicama i sokacima jevrejske mahale. Leti bi se proslave i igranke prebacivala na obližnje Viline vode, na koje bi stari Beograđani peške ili fijakerom izlazili sa čitavom porodicom i ostajali od jutra do večeri. Ono što možemo da zaključimo iz retkih zapisa je da ovo izletište, iako popularno, nije bilo preterano uređeno.

Foto: Digitalna NBS - Pogled na Dunav i Viline vode

Nestanak vila

Do urbanizacije Vilinih voda dolazi usled namere vlasti da se izvrši ubrzana industrijalizacija zemlje, koja je u posle odlaska Turaka bila vrlo nerazvijena i siromašna. Zamajac ovoj nameri je dao "Zakon o potpomaganju industrijskih preduzeća" iz 1873. godine. Kao pogodna lokacija odabrano je područje desne strane Dunava između ulica Francuske i Venizelosove, današnjeg Bulevara despota Stefana i Ade Huje. Pored pristupa rekama, na odluku je uticala i izuzetno niska cena zemljišta, tako da ste čitavu baštu mogli da kupite za par groša.

Jedna od prvih uređenih parcela bila je Botanička bašta "Jevremovac", koja je nastala 1889. godine na placu koji je kralj Milan ustupio Velikoj školi u prosvetne ciljeve, a u spomen na svoga dedu Jevrema Obrenovića. Uslediće isušivanje bare na mestu današnje Bajlonijeve pijace, uz koju je 1892. godine niče prva parna pivara u  Beogradu – Bajlonijeva pivara. Industriju će pratiti i pojava prvih kafana, od kojih hroničar posebno pamti "Cetinje", koja se nalazila u blizini današnje Železničke stanice "Dunav", a sledile su i "Poslednji groš", te "Sunce", današnji "Bled", koja je postala okupljalište beogradskih disidenata, koji su bežali u predgrađe da popričaju koju van načuljenih ušiju kraljevih doušnika. I sve to uz dobro vino i girice.

Preko puta su se nalazile kraljeve konjušnice, još iz vremena kada je fijaker bio glavno prevozno sredstvo, a na mestu današnje Profesorske kolonije i groblje dvorskih konja kojima je knez Mihailo podizao mermerne spomenike, u znak zahvalnosti i sećanje na vernu službu. 

Foto: Milena Arsenić

Industrijska zona "Viline vode"

Do pravog buma dolazi posle 1891. godine kada je šire gradsko područje na obalama Save i Dunava uvršteno u "rejon varoši Beograda", kako bi se podstaklo raseljavanje stanovnika iz skučenih sokaka centralne zone i ubrzao razvoj trgovine i industrijske delatnosti.

Pored Bajlonijeve pivare, među prvim velikim projektima izdvaja se izgradnja Beogradske klanice, 1896. godine po projektu inženjera Miloša Savčića. Na imanju Džehanovo, koje je zauzimalo veći deo Vilinih voda, izgrađen je kompleks koji su činili glavna zgrada, obori, hladnjača, radnički stanovi, sapundžinica, berzanska i poštanska zgrada. Tri godine kasnije, biće izgrađena i namenska pruga u dužini od 6 kilometara ispod Kalemegdana, koja će povezivati Klanicu i Glavnu železničku stanicu. Ova stanica kasnije će poneti naziv Železnička stanica "Beograd Dunav".

Posle industrije hrane, uslediće izgradnja Prvog kraljevskog srpskog povlašćenog preduzeća za preradu kudelje i pamuka Alekse Obradovića i komp. 1897, Fabrike čohe Evgenija Mihela, otvara se i Parna strugara Prometne banke 1903, te Fabrika trikotaže 1911. godine. Otvaraju se i fabrike lekova, medicinskih pomagala, hemije i kože.

Sa izgradnjom Mosta Kralja Petra II, tridesetih godina 20. veka, ovaj deo grada dobija još jednu vezu sa gradom otvaranjem tramvajske linije Knjažev spomenik – Klanica koja je išla duž Bulevara despota Stefana. Takođe, masovno se naseljavaju naselja Palilula i, kako je tada nazvano, "zloglasno naselje Karaburma", koje je svoju lošu reputaciju zaradilo za vreme Turaka koji su na tom mestu smestili gubilište, posebno za političke krivce i  koje je služilo kao opomena da se sa vlastima nikada ne treba igrati.

Završetak transformacije Vilinih voda iz idiličnog izletišta u prašnjavu industrijsku četvrt uslediće 1961. godine sa premeštanjem teretnih terminala Luke Beograd u novoizgrađenu luku na obali Dunava. Istovremeno, došlo je i do promene vlasničke strukture fabrika, koje u procesu nacionalizacije postaju državno vlasništvo, te se od fabrika trikotaže i fabrika za preradu pamuka formira Beogradski pamučni kombinat, a Beogradska klanica – Beogradska industrija mesa. 

Danas je sudbina Vilinih voda neizvesna. Posle burnih devedesetih, većina fabrika je još jednom promenila vlasničku strukturu i privatizovana. Neke od njih i dalje rade, dok su ostale pretvorene u magacine robe. Gradske vlasti su više puta najavljivale prenamenu ovog kvarta u modernu stambeno-poslovnu zonu, ali do danas nijedan od projekata nije odmakao dalje od lepih želja i 3D rendera. 

Jedino što je sigurno je da danas na Vilinim vodama više nema starih Beograđana, a ni vila.