Nekada je biti njen član bila prava privilegija. Među njenim osnivačima nalazile su se najumnije srpske glave, a u najstarijoj biblioteci koja se i dalje svake godine proširuje svoje mesto su našli najvredniji domaći i strani pisci.

Nastanak Srpske književne zadruge

Kraj 19. veka bilo je vreme kada su Beograd i Srbija napokon hvatali priključak sa svetom. Jedan od ciljeva, još od vremena ustanika i kasnije kneza Miloša, bilo je opismenjavanje i obrazovanje naroda i negovanje i razvoj kulture. Od prve škole, prve gimnazije, prve štamparije, prve knjige i prvih novina, preko osnivanja Srpske kraljevske akademije, sve je vodilo ka stvaranju društva koje će na sebe preuzeti teret izdavanja posebno biranih dela i širenje prosvećenosti i kulture naroda, kao što je zapisano u njegovom osnivačkom aktu.

Srpska književna zadruga osnovana je 16/29. aprila 1892. godine u zgradi Srpske kraljevske akademije. Ova lepa zgrada u Brankovoj 15 bila je samo jedna od stanica na kojima će preteča SANU živeti od svog osnivanja do danas. Ideja o osnivanju potekla je od članova SKZ među kojima je bio sam krem ondašnje intelektualne scene Kraljevine. Potpisnici osnivačkog akta bili Ljubomir Stojanović, Ljubomir Kovačević, Svetislav Vulović, Milan Jovanović Batut, Jovan Jovanović Zmaj i Stojan Novaković. 

Dok je potonji, Stojan Novaković, izabran za prvog predsednika društva, velikom satiričnom i dečijem pesniku zapala je dužnost da osmisli simbol SKZ. Upletena tri početna ćirilična slova naziva Zadruge već skoro 130 godina u zlatotisku krase korice izdanja ove izdavačke kuće. Zanimljivo je da tom prilikom osmišljen i sam izgled knjiga – boja korica, mesto na kome se nalazi simbol kuće, vrsta slova, format knjige.

U Pravilima su tada zapisane i smernice koje se do danas prate i kao cilj Zadruge je navedeno: „da kritički priređuje izdanja starijih i novijih književnika srpskih, da izdaje izabrana dela iz suvremene lepe i opšte korisne književnosti, da prednjači izborom u prevođenju i pozajmici iz slovenskih, inostranih i klasičnih književnosti, da u opšte pripomogne širem razviću narodne književnosti, olakšavajući izdavanje i širenje knjiga svima sredstvima koja joj budu na raspoloženju“.

Zanimljivo je da je Svetislav Vulović predložio da se nova zadruga nazove "Dositej Obradović", a da u podnaslovu stoji "Srpska književna zadruga". 

Prva Skupština Zadruge održana je početkom maja naredne godine, a činili su je dobrotvori koji su svojim prilozima podržavali rad kuće. Pored toga, glavni prihod bila je pretplata na izdanja Zadruge, posebno čuvenog „Kola“. 

O značaju ovih priloga govori i to da se sedište Zadruge u Kralja Milana 19 nalazi u zgradi sagrađenoj na mestu porodične kuće koju je velika dobrotvorka Draginja Petrović zaveštala SKZ. 

Najstarija živa biblioteka u Evropi

Od samog nastanka bilo je predviđeno da Zadruga svake godine izda jedno „Kolo“ koje će sadržati najmanje 6 probranih naslova domaćih, u početku samo srpskih, a kasnije i jugoslovenskih pisaca. Prvo Kolo izašlo je 1892. godine, a kao prva knjiga štampana je autobiografija „Život i priključenije Dimitria Obradovića, narečnog u kaluđerstvu Dositeja, njime istim spisat i izdat“. Godinu dana kasnije, izdat je i drugi deo Dositejeve autobiografije u kojoj je Obradović opisao svoj putešestvije od fruškogorskog manastira do Lajpciga. Prvo kolo štampano je u 5000 primeraka, da bi i naredno imalo veliki uspeh sa čak 4000 primeraka. 

Do danas, ova biblioteka (zaključno sa 2020. godinom) imala je svojih 112 kola, što je čini najobimnijom i najstarijom živom bibliotekom u Srbiji. Gotovo da ne postoji porodica koja nema bar jedno plavičasto izdanje, jer sve što je valjalo u našoj književnosti našlo je mesta i u izdanjima SKZ.

Vremenom je proširivana izdavačka delatnost, te počinju da izlaze dela uokviru "Poučnika", "Zabavnika", "Male Biblioteke" i "Malog Zabavnika", "Savremenika" i niz drugih. 

I tako sve do danas, kroz finansijske i druge probleme Srpska književna zadruga i dalje traje. Njen značaj kao čuvara ćirilice i nacionalne kulture prepoznat je 1997. godine kada je Narodna skupština Republike Srbije donela "Zakon o Srpskoj književnoj zadruzi", kojom je ova izdavačka kuća priznata kao ustanova kulture od nacionalnog značaja, čime je u vrštena u red institucija kao što je SANU i Matica srpska.