Drugi svetski rat Koča Popović dočekao je u nemilosti Partije. Zbog hapšenja 1940. godine, izbačen je iz partije, ali je to donekle zataškano zbog toga što je bio jedan od retkih školovanih vojnih oficira, pa još sa borbenim iskustvom, koji su stali na stranu partizana. 

Ratne godine

Važio je za svojeglavog, ali sposobnog komandanta. Prema svedočenju njegove porodice, iz okupiranog Beograda otišao je uz pomoć Žanke Stokić, preuobučen u seljačko odelo. Na Kosmaju na sigurnom se nije dugo zadržao. Ubrzo postaje komandant Kosmajskog partizanskog odreda, te Posavskog partizanskog odreda sa kojim se upušta u gerilsku borbu u leto i jesen 1941. godine. Usledila je (neuspešna) odbrana Užičke republike i povlačenje prema jugu Srbije i Crnoj Gori. Po formiranju, Prve proleterske udarne brigade,  21. decembra iste godine, prve regularne jedinice NOVJ, postaje njen komadant kada dobija i nadimak koja će ga pratiti u budućnosti – Kapetan Koča. Pod njegovom komandom nalaziće se partizanske jedinice u Bosni i Hercegovini koje su tokom Drugom svetskom ratu bile pod najvećim udarom kvinslinško-okupatorskih združenih snaga.

Igmanski marš na sve ili ništa

Samo par nedelja po formiranju Prve proleterske udarne brigade sredinom januara 1942. godine, naišao je na prvi veliki izazov kada je otpočela opsežna nemačko-ustaška ofanziva u istočnoj Bosni. Kako je zbog siline ofanzive glavnina brigade bila potisnuta na severne padine Romanija, činilo se da je će pod pritiskom neprijateljske vojske doći do sloma pobune. Vrhovni štab naredio je povlačenje ka Sarajevu, ali je Popović odlučio da se proboj izvrši rizičnijim putem preko reke Bosne i planine Igman ka Foči. Posle ubrzanih priprema, proboj je počeo 27. januara oko 16 časova. U narednih 19 sati uslediće jedan od najintenzivnijih forsiranih marševa, tokom kog će 800 vojnika te noći savladati planinu i pronaći put do slobodne teritorije na temperaturi koja se spuštala i do -40 stepeni.

Ostalo je zapisano da su Koča Popović i politički komesar Filip Kljajić sve vreme bili uz borce i kretali se po potrebi od prethodince ka zaštitnici, i pomagali im da savladaju prepreke koje su bile brojne – ekstremna hladnoća, sneg, strmine i zaleđeni potoci koji su se zbog niske temerature vazduha za mnoge pokazali kao fatalni.

Iako uz velike gubitke, 28. januara oko 11 časova, partizanske snage izbile su u Presjenicu, čime je okončan ovaj nadljudski i danas legendarni marš. Uskoro su snage pod Popovićevom komandom usmerene ka Bosanskoj krajini, gde će u sadejstvu sa Drugom proleterskom, Trećom sandžačkom i Četvrtom crnogorskom brigadom, a pod komandom Vrhovnog štaba, osloboditi i povezati slobodne teritorije u BiH.

Njihov proboj će italijanski general Mario Roata opisati rečima: "Evo ih ovde, kompaktni i obnovljeni feniks"

Bitka na Sutjesci

Odnos Koče Popovića i Tita su savremenici i istoričari često opisivali kao komplikovan i nejasan, praćen određenom dozom ljubomore, odnos koji se kretao iz krajnosti u krajnost, ali je uvek bio ispunjen poštovanjem, bar sa Popovićeve strane.

Jedan od povoda za ovakav nestalni odnos bio je i proboj opsade partizanskih snaga na Sutjesci tokom Pete neprijateljske ofanzive juna 1943. godine. Cilj nemačke operacije "Švarc" bio je da se razbiju snage otpora u jadranskom zaleđu, kako bi se usporilo ili sprečilo savezničko nastupanje u Sredozemlju. U momentu kada je Koča Popović doneo odluku da se krene u proboj neprijateljskog obruča, Vrhovni štab, jedinice NOV i veliki broj ranjenika bili su u bezizlaznoj situaciji. U komandi je vladalo uznemirenje i neodlučnost, čekao se poslednji trenutak da se krene u proboj, iako se obruč sve više stezao. Samovoljni Koča odlučio je da je proboj jedino rešenje i u ranim jutarnjim satima 10. juna poslao je poruku Peki Dapčeviću: "Ja krećem napred, pođite za mnom".

Za Popovićevim jedinicama krenuće Treća krajiška brigada, a zatim će uslediti i proboj Vrhovne komande, Prve i Druge proleteske, te Sedme banijske divizije. Tokom Bitke na Sutjesci stradalo je preko 7000 boraca NOV, a najveći gubitak biće pogibija Save Kovačevića. Ipak, i pored velikih gubitaka, glavnina partizanskih snaga uspešno se povukla ka Crnoj Gori, a umesto zahvalnosti, Popoviću je prećeno vojnim sudom jer se ovaj proboj smatrao kukavičkim i postupanjem protiv naređenja. Kasnije mu je stavljano na teret da je ovo uradio kako bi spasao svoje vojnike po svaku cenu. Ovo će biti i momenat prvog velikog razlaza Popovića i Tita.

Oslobodilac Niša i Zagreba, ali ne i Beograda

Iako stalno u sukobu sa komandom, 1. maja 1943. godine postaje jedan od prvih general-majora NOVJ, te komandant Prvog proleterskog korpusa. Naredne, 1944. godine je usmeren na komandovanje oslobodilačkim snagama u Srbiji, te je jula te iste godine imenovan za komandanta Glavnog štaba NOV i PO za Srbiju.

Danas je interesantan podatak da je, u momentima kada je vođena odlučujuća bitka za oslobođenje Beograda oktobra 1944. godine, Popoviću bilo naređeno da učestvuje u borbama za oslobođenje Niša. Neki u tom vide još jedan primer Titove sujete, jer nije želeo da popularni komandant odnese svu slavu oslobodioca. Zanimljivo je da, iako je danas poznata fotografija slavoluka sa natpisom "Živeo Koča Popović oslobodilac Niša",  sam Koča nije učestvovao u borbama za Niš. Njegova uloga bila je u razradi plana napada partizanskih i savezničkih snaga, jer je Tito insistirao da baš srpske partizanske snage moraju da oslobode grad, a ne bugarske, te je bio zadužen za komnadovanjem jedinicama Glavnog štaba za Srbiju u tom reonu. U Niš je stigao tri dana po oslobođenju i bavio se organizovanjem života u oslobođenom gradu. Ostalo je zabeleženo da je naredio povlačenje bugarskih trupa koje su opšte stanje haosa iskoristili za pljačku i napade na Nišlije.

Poslednja etapa dugog ratnog puta proslavljenog vojnika, odigrala se na mestu komandanta Druge armije JA, koja je formirana 1. januara 1945. godine sa ciljem oslobođenja istočne Bosne, Posavine i Hrvatske. U narednih 5 meseci, Druga armija će u sadejstvu sa jedinicma Prve i Treće uspešno potisnuti okupacione i kolaboracionističke snage ka Štajerskoj i Gorenjskoj, gde 15. maja 1945. godine završavaju svoj ratni put. U okviru ovih borbi, oslobođen je i Zagreb 8. maja, što je Koču Popovića učinilo i oslobodiocom Zagreba, činjenica koja se danas sa nelagodom spominje.

Neki smatraju da je zbog svih ovih ratnih "grehova" poslednji postao narodni heroj, tek 1953. godine, iako je njegova popularnost često stavljana u red sa samim Titom i Aleksandrom Rankovićem.

Razlaz sa Titom

U posleratnom periodu Koča je ostao veran vojsci i Partiji. Bio je prvi načelnik Generaštaba JNA od 15. septembra 1945 do 27. januara 1953. godine, kada prelazi u rezervu i posvećuje se političkoj karijeri. Bio je poslanik u Narodnoj skupštini Srbije i Saveznoj skupštini, član Saveznog izvršnog veća i državni sekretar za inostrane poslove, član Centralnog komiteta SKJ.

Tokom svih tih godina, sa vrhovnim komandantom i doživotnim predsednikom i njegovom klikom bio je u stalnim razmimoilaženjima. Šezdesetih godina protivio se popustljivom stavu prema SSSR posle razlaza 1955. godine koji je ostvaren uz velike žrtve i izolaciju, posebno što je kroz insistiranje na stvaranju Balkanskog pakta sa Turskom i Grčkom, Jugoslaviju povezao sa Atlantskim paktom, za šta se nadao da će biti dovoljan garant da svakoga ko pomisli da napadne Jugoslaviju odvrati od toga.

Konačni razlaz  sa Titom uslediće 1972. godine, kada je došlo do tzv. "čistke liberala" iz vladajućih struktura Saveza komunista Srbije, kada su smenjeni Marko Nikezić, Latinka Perović, Bora Pavlović i Mirko Tepavac. Iako se nije slagao sa blagim stavovima koje su liberali imali prema hrvatskom MASPOK-u, Popović se u znak solidarnosti i sam povlači iz političkog i javnog života. Koliki je razdor bio, svedoči i činjenica da nije bio pozvan na proslavu 30. godišnjice proboja Sutjeske, 1973. godine, već je na istu prosto "upao" iz svog "spačeka" kojim se dovezao sa Briona na kojima je provodio svako leto.

Iako su mnogi tvrdili da je Tito mnogo voleo Popovića i da mu je razlaz teško pao, ostala je zabeležena rečenica kojom je zasluge svog miljenika opisao: "Ne bi on nikada bio slavni komandant da mu ja nisam dao najbolje proleterske jedinice…"

Koliko je ovo tačno, prosudiće istorija.

Narodni heroj i kritičar

U privatnom životu, Koča Popović je po mnogo čemu bio ideal socijalističkog čoveka. Dugo je kružila priča da je svoje nasleđe ustupio državi, iako neki misle da to nije potpuna istina. Živeo je relativno skromno za uslove tadašnje vladajuće elite, vozio je "spačeka", leta provodio u vili u Dubrovniku i na Brionima. Bio je ronilac, pasionirani teniser koji je radio ina popularizaciji ovog sporta u vreme kada su politički komesari smatrali da je to još jedna buržujska nepotreba razbibriga. Bio je jedan od osnivača FK Partizan.

Posle kraha braka sa Vjerom Bakotić, veze sa koju su mnogi smatrali da je bila jedina istinska i prava ljubav, uplovio je u nevenčani brak sa "drugaricom Lepom", Leposavom Lepom Perović, prvoborcem iz Banjaluke. Dece nije imao, a u poznijim godinama izgladiće otuđene odnose sa porodicom.

I tokom poznijih godina imao je oštar stav prema rastućim nacionalističkim strujama, posebno u Srbiji i Hrvatskoj, gde je vrlo negativno komentarisao Slobodana Miloševića i Tuđmana. Isticao je da je bio i ostao Srbin, ali put kojim se Srbija vraćala u prošlost nije bio njegov. Raspad države koju je gradio teško je podneo, ali konačni krvavi razlaz nije doživeo.

Preminuo je tačno na godišnjicu oslobođenja Beograda, 20. oktobra 1992. godine. Sahranjen je na Novom groblju u Aleji zaslužnih građana.

Tek 2014. godine, povodom proslave 70 godina od oslobođenja Beograda u Drugom svetskom ratu, konačno će dobiti ulicu u svom rodnom gradu. Stari naziv ove ulice na Savskom vencu, slučajno ili ne, bio je Zagrebačka.

 

Naslovna fotografija preuzeta je sa Wikipedia commons, po odobrenju Tanje Kragujević