Tog istorijskog 19. aprila, 1867. godine, na crvenom svilenom jastučetu, u Donjem gradu na Kalemegdanu, turski upravnik grada Ali Riza-paša predao je ključeve grada Beograda srpskom vladaru knezu Mihailu. Predaja je bila praćena 21 topovskim pucnjem, a srpski barjak se posle nekoliko vekova ponosno zavijorio na Kalemegdanu. Par nedelja kasnije, 7. maja, sa savskog pristaništa isplovila je lađa "Deligrad" sa poslednjim turskim vojnikom.

Grafika: LIllustration, Journal Universel, 1867. - Poslednji turski odred na čelu sa Ali Riza-pašom napušta Beograd

Zaoštravanje odnosa

U to vreme, Srbija i Beograd su predstavljali revolucionarni centar za celo područje Balkana. Na sve lošije odnose Turske i Srbije, sve više su uticale stalne čarke i otvorena neprijateljstva između srpskog i turskog stanovništva u Beogradu, uslovljenje donekle i sve većim naseljavanjem srpskog stanoviništva u budućem prestonom gradu, posle dobijanja autonomije Hatišerifom iz 1830. godine. U danima i mesecima koji koji prethodili konačnom povlačenju Turaka iz Beograda, stanje u gradu je bilo kritično. Turski vojnici  su gotovo svakodneno pljačkali, ubijali i silovali srpsko i ostalo netursko stanovništvo i nisu se obazirali ni na proteste srpskih zvaničnika, kao ni stranih konzula koji su se nalazili u Beogradu. Posebno u periodu između 1857. i 1862. godine, zabeležen je veliki broj teških zločina nad civilima i smatra se da je upravo opšti turski zulum bio povod za dešavanja iz 1862. godine.

Foto: Pavle Kaplanec - Spomen obeležje na mestu Čukur česme na mestu gde je ranjen srpski dečak Sava

Incident na Čukur česmi

Kao inicijalna kapisla za odlazak Turaka poslužila je pucnjava kod Čukur česme,  koji je uzbunila sve stanovnike beogradske varoši. Naša istorija beleži da je turski vojnik udario srpskog dečaka Savu koji je zahvatao vodu sa česme. Ovde se priče razilaze, i dok neki svedoče da je od posledica udarca dečak preminuo, drugi beleže da je teško povređen, ali da je preživeo i odveden kući. Bez obzira koja je verzija tačna, ovo je navelo ozlojeđeno srpsko stanovništvo da krene prema česmi, gde su se već nalazili predstavnici srpske vlasti, koji su imali zadatak da počinioca privedu nadležnim organima. Njihovo prisustvo nije moglo da spreči tuču i pucnjavu između Turaka i Srba, u kojoj  su Turci ubili zapovednika srpske žandarmerije Simu Nešića i žandarma Đorđa Nišliju, što je navelo okupljene Srbe da se vrate svojim kućama, uzmu oružje i vrate se na mesto sukoba. Sukobi i puškaranje su se nastavili tokom čitavog dana i noći, dok tek pred zoru ministar Ilija Garašanin i komandant beogradske tvrđave Ašir-paša nisu potpisali primirje. U ovim sukobima poginuo je i poručnik žandarmerije Ivko Prokić, dok je više žandarma ranjeno.

Nakon sahrane poginulih, 17. juna (5. juna po starom kalendaru), Srbi su se vratili u svoje domove,i svi su mislili da je sukob završen, ali Ašir-paša imao sasvim drugu nameru. Naređuje otvaranje vatre iz topova koji su se nalazili na gradskim zidinama. U prvom momentu, Srbi su bili iznenađeni, ali su se vrlo brzo prihvatili oružja i krenuli u borbu. Priključili su im se i dobrovoljci iz unutrašnjosti Srbije željni borbe protiv Turaka. U grad dolazi i knez Mihailo, i proglašava opsadno stanje u Beogradu, dok se sa barikadama čita njegov proglas gde se poziva na rušenje turskih uprave.

Nažalost, turska posada Beogradske tvrđave je bila brojnija, tako da su postojale male šanse da se Beograd potpuno oslobodi turske vlasti. Ovaj tok događaja nije odgovarao ni stranim konzulima koji su se od početka zalagali za mirno rešavanje sukoba, pa je ponovo isposlovano primirje. Međutim, ovaj privremeni mir nije umirio ni Srbe ni Turke, tako da se neprijateljstvo stalno osećalo.

Foto: Anastas Jovanović - Pogled sa unutrašnje Stambol kapije prilikom odlaska Turaka 1867. godine

Povlačenje turske vojske iz Beograda

Posle više godina pregovora i diplomatskih nastojanja, Srbija dobija samostalnost sredinom marta 1867. godine, kada je knezu Mihailu u Istanbulu turski sultan predao ferman o predaji preostalih utvrđenih gradova: Beograda, Smedereva, Soko, Užica, Šapca i Kladova. Ovaj dokument je svečano predstavljen na Kalemegdanu pre 151 godinu, ili tačnije 19. aprila 1867. godine, kada su Srbi su konačno proterali Turke s ovih prostora. Tu se vraćamo na priču sa početka, kada je Ali Riza-paša uručio ključeve Beograda, i drugih važnih gradova Srbije, knezu Mihailu, a sa Beogradske tvrđave skinuta je turska zastava koja se puna četiri veka vijorila kao simbol vladavine Turske nad Srbijom. Srpska straža zamenila je tursku. Ovoj svečanosti prisustvovali su srpski velikodostojnici, predstavnici zemalja velikih sila, predstavnici i srpske i turske vojske, kao i celokupno građanstvo Beograda. Poslednji odred turske vojske napustio je Beograd 24. aprila 1867. godine, a dan kasnije grad je napustio i poslednji turski komandant beogradske tvrđave Ali Riza-paša. Tako su okončane godine napetosti zbog podele nadležnosti nad beogradskom varoši između srpske i turske strane.

Foto: Pavle Kaplanec - Bajrakli džamija, jedina preostala džamija iz vremena turske vladavine

Džamije u Beogradu i orijentalni duh Beograda

Od pada srednjovekovne srpske države, Beogrd je prelazio iz ruku u ruke Mađara, Austrijanaca i Turaka. Svaka od ovih kultura nastojala je da ostavi svoj arhitektonski i kulturni trag, pa su tako da i Osmanlije od osvajanja 1521. godine, postupno naseljavali Beograd i pretvarali ga u kitnjasti orijentalni grad. Pedesetak godina posle osvajanja grada, 1571. godine u Beogradu su već uspostavili 27 mahale, gradska naselja. Ubrzo je u Beogradu bio izgrađen veliki broj javnih kupatila – hamama, trgovačkih hanova i džamija. Beograd je već krajem šesnaestog veka, po svojoj lepoti i veličini, u mnogome nadmašivao Budim, Sofiju, Sarajevo, Skoplje i mnoge druge gradove evropskog dela Otomanskog carstva. On postaje "Darol-džihad" – Kuća ratova, kako su ga nazivali. Prilikom prvog prelaska u austrijske ruke, krajem 17. veka, mnoge džamije su porušene, a one koje su ostale neoštećene, pretvorene su u hrišćanske crkve.

Od 217 beogradskih džamija i mnogobrojnih monumentalnih, verskih objekata koje su Turci izgradili za vreme svoje vladavine, do današnjih dana ostala je samo Bajrakli džamija, potkupolna džamija skromnih dimenzija i arhitekture. Ova džamija je 1946. godine stavljena pod zaštitu države kao spomenik kulture i na njoj je o tome utisnuta bronzana pločica zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda.

Spomen-obeležje na Kalemegdanu

Na mestu gde je pre 151 godinu poslednji turski komandant Ali Riza-paša predao ključeve grada knezu Mihailu Obrenoviću, postavljena je spomen ploča kako bi nas podsećala na dan kada je Beograd konačno postao slobodan. Period turske vladavine ispisao je mnoge stranice naše istorije, i danas često možemo da osetimo orijentalni duh Beograda. Srpska prestonica je kroz istoriju predstavljala granicu između hrišćanstva i islama, modernog i tradicionalnog. Naš grad je i danas pun simbola koji oslikavaju međusobno prožimanje različitih kultura ljudske egzistencije kroz vekove i još uvek je na neki način, kapija između istoka i zapada.