Pre Velikog rata Beograd je brojao 90 hiljada stanovnika. Nakon njega taj broj je prepolovljen. Međutim, među preživelima je mnoštvo izgubilo svoje domove i moralo pronaći štap i kanap kojim će sebi obezbediti krov nad glavom.

Kako su u pitanju bile stotine, ako ne i hiljade ljudi, njihovim udruženim snagama niče potpuno novo divlje naselje, iz blata u blizini današnjeg Vračara. Hroničari onog vremena beleže da su se stanovnici obližnjih zgrada jednog jutra probudili, pogledali kroz prozor i imali šta da vide: Na opštinskom placu koji je do sinoć bio potpuno prazan, niklo je nekoliko sklepanih kuća, mahom od dasaka i pokojim komadom lima koji prekriva krov. Svake sledeće noći novi broj porodica koje su ostale na ulici sledio je njihov primer kako bi se prazan plac u rekordnom roku pretvorio u naselje, "varoš u varoši", budući da je Jatagan-mala bila prilično izolovana od ostatka grada, ne lokacijom već uređenjem. Izdanje lista "Vreme" iz 1933. godine govorilo je sledeće:

".. jednog jutra stanovnici Kragujevačkog Đerma i Karađorđevog parka pogledali kroz svoje prozore i zgranuli su se, kao da stoje pred nekim čudom. Uostalom, stvar nije bila nimalo jednostavna. Na pštinskom placu, koji se pružao od Opšte državne bolnice i Karađorđevog parka do Topovskih šupa, na kome još uveče nije bilo ničega sem blata, pojavi se ujutru desetak straćara iz kojih su se veselo dizali u vazduh pramenovi beličastog dima ..."

Foto: Beogradske opštinske novine

Mesto gde ljudi drugačije tuguju

Do 1921. godine broj novih Beograđana se ne samo vratio na stanje pre rata, već porastao na 121 hiljadu. Iz svih krajeva opustošene zemlje pristizali su ljudi, činovnici, vojnici, zanatlije, sirotinja, kako se već konstruisala tabela društvenih slojeva tog vremena. Potonja grupa se, pogađate, najčešće useljavala u ilegalno novo naselje. Ko je mogao, gradio je sebi dom od cigle ili dasaka, ko nije - kopao je zemunicu i pretvarao nastalu rupu u svoj dom. U naselju nije bilo kanalizacije, vodovoda ni struje, nepisani zakoni, vlast i društvena hijerarhija su samonikli, te nije prošlo mnogo pre nego što se u Jatagan-mali razvilo malo "tržište" prostitucije, kocke i čitavog asortimana sitnog i manje sitnog kriminala. Stav javnog mnjenja prema divljem naselju bilo je kao danas prema takozvanom Karton-sitiju, prekoran i bez ideje za rešenje - "ruglo Beograda, čir na licu prestonice, pakao na zemlji, mesto gde se ljudi drugačije raduju i tuguju od ostalih Beograđana".

Foto: Politika, 1925. - Jedan od pokušaja regulisanja Jatagan-Male

Tokom godina u Jatagan-malu su pristigli ljudi najrazličitijih zanimanja, a među njima najpre zanatlije, da bi ne tako dugo zatim popis njenog stanovništva brojao i nekoliko činovnika i oficira. Nedostatak vode i činjenica da je naselje izgrađeno na samom blatu doprinosi slici o izuzetno nevalitetnoj higijeni samoniklog kraja grada. Građani koji su imali svoje stare domove, u kaldrmisanim ulicama i sa zidovima od cigle, bunili su se protiv opstanka Jatagn-male. Opština i Ministarstvo takođe su razrađivali planove za njeno rušenje i iseljavanje, ali nekoliko decenija se nije nalazilo na adekvatno rešenje. Potez od Slavije do Autokomande je svakog dana bio gušće naseljen. Zanimljivo je da je današnjim Bulevarom oslobođenja tekla Mokroluška reka, oko koje su i nikle prve kuće. Još je zanimljivija činjenica da reka nije presušila - još uvek je tu, ali je preusmerena u posebni podzemni hodnik i teče ispod autoputa.

Foto: Muzej grada Beograda / Promo

Četrdesetih godina XX veka inicijativa iseljenja Jatagan-male je već opasno pretila, pa su pojedinci požurili da prodaju svoje kuće. To znači da je većina skromnih udžerica prodavana za 500 dinara, a javila se i nova navala "investitora" koji su sređivali i preuređivali kuće tako da su mogle da se prodaju i za čitavih 45 hiljada dinara. Većina njih je, međutim, porušena već do šezdesetih godina, a stanovništvo je iseljeno na Ledine i Marinkovu baru.

Kratka instorija Jatagan-male je, međutim, bila toliko burna i interesantna da je poslužila kao osnov za novu igranu seriju Senke nad Balkanom, koja je probudila novo interesovanje za malo znani deo beogradske istorije.

Foto: Beogradske opštinske novine