Nedavno nas je obradovala vest da će završetak rekonstrukcije Trga republike silom prilika biti odložen.

Ovoga puta, mašine su sa Trga rasterali vaskrsli duhovi prošlosti. Radnici su svoja mesta ustupili gospodi arheolozima, a ovi su nam potvrdili da su bušilice i bageri iznedrili ostatke rimskih grobnica i delove Virtemberške kapije.

Ovo je tek poslednji u nizu slučajeva kada bi nas tekovine istorije na trenutak omele u stvaranju modernog Beograda. Hvatajući korak sa urbanizacijom, decenijama (pa i vekovima) unazad svako malo bismo se sapleli o temelje drevnih gradova, o escajge i tanjire naših (pra)sugrađana, o rogove, kljove i fosile čudnih životinja, pitajući se koliko slojeva istorije može kriti jedan milionski grad.

Odgovore ćemo, već po tradiciji, potražiti u okolini Vinče, pod kaldrmom Gročanske čaršije, ili u odajama Prirodnjačkog muzeja. A potonji, iako na žalost bez stalne postavke, ponudiće nam nešto poput real life "Parka iz doba Jure". Linija između sci-fi kadrova i stvarne istorije ovde počinje da bledi, otkrivajući nam ko su, pre stotina hiljada i miliona godina, bile naše prestoničke "komšije".

  
Foto: Pavle Kaplanec - Nekada su na prostoru Skadarlije živeli prvi Beograđani

Ko je to sejao grnčariju po (pra)starom beogradskom tlu?

Nizak i ponešto trapav, pre je podsećao na majmuna no na čoveka. Glava mu beše pljosnata, lice i nos široki, a čelo zabačeno unatrag.

Ovako je, po otkrićima arheologa, izgledao tipčni prastanovnik Beograda. Lobanju takvog primerka još je davne 1892. godine pronašao profesor Velike škole, Đorđe P. Jovanović.

Radovi na uređenju Skadarlije obelodanili su te godine izgled tzv. diluvijalnog čoveka. Nastanivši potopljeno tle Beograda, naš daleki rođak, osim Skadarlijom, krstario je i Zemunom, Makišom, Žarkovom, Banjicom i Šupljom stenom pod Avalom.

Nasuprot ostalih njegovih sunarodnika, diluvijalni je Beograđanin bio još i relativno mlad – svega 40 do 70 hiljada godina. U davnim danima praistorije, društvo mu je pravio i čovek iz doba mlađeg paleolita, nastanivši se u okolini današnjeg Banovog Brda. Učinilo bi se da ovoj družini baš i nije bilo lako prekratiti praistorijsko vreme, no grnčarija rasuta po Beogradu svedoči o njihovim vrednim, veštim rukama.

O njihovim prehrambenim navikama pak, prozborile su ugljenisane žitarice u Vinči i pokraj Save. A osim pšenice i ječma, na meniju prabeograđana našla se i riba lovljena udicama od jelenjih rogova i zuba. I nisu naši prasugrađani bili vični samo ribolovu i poljoprivredi: u Šupljoj steni u Avali nalazili su mineral cinabarit, a ovaj miks sumpora i žive služio im je za spravljanje crvene boje.

Inače, avalsko je područje i u davna vremena vrvelo od života. U tzv. bližem predistorijskom dobu – razdoblju od pre 3 do 20 hiljada godina – ova je beogradska oblast bila prilično gusto naseljena. Do 11. veka pre nove ere, tekovine bronzanog doba taložile su se u Vinči, dok su Beograđani iz kasnijeg gvozdenog doba tragove svojih naselja ostavili u Makišu i na Višnjici.

A onda su, nekih 3,500 godina pre Hrista, na današnji Balkan pristigli stepski stočari. Pojedini istoričari veruju da se tada rađaju i prve etničke grupacije, te se negdašnji Beograđani počinju nazivati Tračanima, Ilirima i Dačanima. Par hiljada godina pre toga prestonica postaje važno središte trgovine, koje su sa Sredozemljem i Crnim morem spajali tokovi Dunava.

Grafika: Wikimedia commons /  Charles R. Knight - Runasti mamut

Mali ljudi i njihovi veliki "ljubimci"

Od svih neobičnih stvorenja koje je Beograd katkad udomljavao, naš diluvijalni čovek – onaj što je kopao otrovne minerale – bio je među relativno "sićušnim". Jer, praistorijskom rođaku s kojim neki i danas delmo metar i kusur visine, društvo su pravili pomalo neobični stvorovi.

Danas znamo da su od prosečnog Beograđanina bili veći otprilike tri i po puta. Znamo i da ih je bilo najmanje 3 vrste: stepski slon, šumski slon i runasti mamut, i da su im kljove bile duge čitava 3 i po metra.

Poput savremenih afričkih slonova, ovi su giganti živeli u krdima pokraj vode. O njihove zubi i kosti su se davne 1939. spotakli graditelji palate "Albanija", iako su im fosili umeli "izranjati" duž cele današnje prestonice. Tako su ih arheolozi nalazili na mestima gde će se docnije nadviti "Gazela" i Pančevački most, ili kraj Mokroluške reke koju će naslediti Mostarska petlja.

Nešto sitniji od mamuta bili su praistorijski jeleni. Uz prosečnu visinu od 2,5 metra, ni ove grdosije nisu delovale ništa manje zastrašujuće. Štaviše, najupečatljivija karakteristika i jeste bila njihova veličina: ogromne kornjače i krokodili, te ogromni pitoni i gušteri paradirali su nekada uz one ogromne mamute i jelene. Svoje rebro nam je ostavio i jedan kit koji je u Panonskom moru živeo pre 20 miliona godina, a ono je 2007. godine pronađeno tokom radova na Slaviji.

Pojedine životinje, ipak, pridošle su relativno skoro. Nekih 10 ili 11 hiljada godina pre nove ere, a nakon što se Panonsko more počelo povlačiti, novonastalim beogradskim livadama prošpartali su bizoni, nosorozi i irvasi.

Danas su nam od njih ostali tek ogoljeni ostaci. Osim rogova, zuba i rebara nasumično "posejanih" po gradu, pod temeljima Bajlonijeve pivare našao se i fosil antičkog slona. Inače, zbirke ovih artefakata nastajale su od davne 1835. godine, da bi se kasnije nastanile u depoima Prirodnjačkog muzeja. Decenijama prikupljana kolekcija danas broji više od milion eksponata, te se Prirodnjački muzej može podičiti jednim od najbogatijih (pra)fondova u regionu.