Jedan od najstarijih objekata tehničkog nasleđa na području grada je Livnica "Pantelić". Nalazi se u starom jezgru Zemuna, u okviru najranije urbanizovanog dela srpske prestonice, na uglu Gajeve i Dositejeve ulice.

Ova livnica je bila poznata ne samo u Zemunu i okolini, već i u granicama tada Austrougarske monarhije, po tehnologiji i alatima kojima su izrađivana zvona i satovi, a danas je simbol razvoja zanatstva Beograda u vremenskom periodu dužem od sto pedeset godina.

Foto: Zavod za zaštitu spomenika kulture Beograda - Stara zgrada livnice oko 1923. godine

Od šloseraja do zvonolivnice

Sve do sredine sedamdesetih godina prošlog veka, ova livnica je sačuvala originalne oblike i procese zanatske delatnosti na našim prostorima i bila centar u kojem su generacije mladih zanatlija pekle zanat. Davne 1854. godine, livnicu je osnovao Đorđe Pantelić kao bravarsku radnju za popravku i izradu sitnijih predmeta za domaćinstvo. U prvo vreme bio je to mali "šloseraj" (bravarska radnja) u trošnoj prizemnoj kući.

U ovoj radionici proizvodili su se oni predmeti za čiju je izradu bio dovoljan kovački čekić i nakovanj, pa su se tako u njoj kovale brave i ključevi, gvozdene ograde za balkone, stepeništa i bašte, izrađivali šporeti i peći. U to vreme, ova bravarska radnja bila je jedina radionica, ako izuzmemo novosadsku, koja je izrađivala i "baždarila" kantare za merenje. Kada se najstariji Đorđev sin, Pavle, vratio iz Beča, 1870. godine, počeo je njen uspon. Pavle je uveo tehnološke i zanatske novine u procese proizvodnje. Tako je mala radionica prerasla u pravu fabriku toranjskih satova za crkve, škole i važnije gradske palate i zvonolivnicu. Proslavila se pod imenom "Zvonolivnica i tvornica toranjskih satova", ali joj je u narodu ostalo ime "Livnica Pantelić". Neki od toranjskih satova izrađeni su za značajne objekte Beograda i Srbije poput Hariševe kapele na Zemunskom pravoslavnom groblju, Saborne crkve, Vojne bolnice, Narodnog pozorišta, Кrsmanovićeve kuće na Terazijama, Ratničkog doma, Uprave fondova i druge javne objekte.

Foto: Zavod za zaštitu spomenika kulture Beograda - Proizvodni program fabrike obuhvatao je zvona i toranjske satove, ali i prvi parni čamac i parna lokomotiva

Inovativni zanatski centar

Paralelno sa izradom satova, radionica je počela da lije mala zvona za otkucavanje časova i u veoma kratkom roku prešla i na livenje zvona za škole, sudnice i nadleštva da bi ubrzo počela proizvodnja i velikih crkvenih zvona. S obzirom na to da je od jedne do druge porudžbine prolazilo dosta vremena, Livnica je morala da ima i dodatni program, pa je ova dopunska delatnost obuhvatala izuzetno širok asortiman od alata, alatnih mašina, bunarskih pumpi za vodu, znački za pse, tabli sa nazivima ulica, firmi i zanimanja do klupa za crkvene porte. Nekadašnja mala bravarska radionica prerasla je u inovativni zanatski centar za Zemun i okolinu koji je u tehnološkom smislu, išao u korak sa Evropom.

 Foto: "Srpski Sion", 1894 - Oglas za livnicu s kraja 19. veka

Nova moderna fabrika

Nakon Pavlove smrti 1924. godine, porodičnu tradiciju nastavio je njegov rođak Toma Pantelić, koji je, poput svojih prethodnika, stalno unapređivao proces proizvodnje. Toma Pantelić, ne menjajući osnovni karakter postupka livenja i prilagođavajući ga novim zahtevima tržišta, odbacio je sve tehničke postupke koji nisu odgovarali novim materijalima, samim proizvodima i naručiocima. Nove potrebe zahtevale su novi i veći radni prostor pa se zbog toga 1926. godine, prema planovima zemunskog graditelja Josifa Marksa, pristupilo preuređenju male i trošne radionice u modernu fabriku, čiji je prostor odgovarao tehnološkom procesu livenja zvona i izradi toranjskih satova.

Tada je Livnica dobila sadašnji izgled i prostornu organizaciju. U novom prostoru, napravljena je kovačnica, bravarska radionica, stara i nova livnica sa livačkim pećima, magacin i kancelarija. Fasada nove zgrade je bila jednostavna sa svedenom geometrijskom dekoracijom prozora sa primesama neobaroka. Dvorišne fasade obrađene su skromno bez primene dekorativne plastike. Na krovnim ravnima izdizali su se dimnjaci, a ugaoni nadvišeni lučni timpan sa satom iznad koga je godina osnivanja i metalnim zvonom na vencu, prostorno je odredila položaj ove zgrade na uglu ulica, dajući joj prepoznatljiv i dominantan izgled u neposrednom okruženju.

Foto: Wikipedia / Nikolo -  Livnica je već decenijama zatvorena i prepuštena zubu vremena

Nagrade i priznanja

Tri generacije majstora-zanatlija vodili su Livnicu, koja je, stalnim unapređivanjem delatnosti i primenom tehnoloških novina, preuzela vodeću ulogu u zanatstvu kao i u sveukupnom privrednom razvoju grada. Svoje proizvode izlagala je na sajmovima i izložbama u Beogradu, Osijeku, Budimpešti, Skoplju, Zagrebu, za koje je odlikovana brojnim priznanjima. Među najznačajnijim nagradama su velika medalja sa Budimpeštanske izložbe 1896. godine organizovane u čast i Orden Svetog Save V reda kojom je kralj Aleksandar I Кarađorđević odlikovao majstora Tomu Pantelića.

Osim neospornog doprinosa razvoju zanatstva, za ovu Livnicu vezani su i drugi istorijski događaji od velikog značaja za privredni razvoj Zemuna i okoline. Livnica je konstruisala i izradila prvi čamac sa parnim motorom na Dunavu, parnu lokomotivu u samoj radionici, a vodu iz zemunske kanalizacije ispumpavala je u Dunav koristeći pumpe sopstvene proizvodnje. Sve do sredine sedamdesetih godina prošlog veka, Livnica je čuvala originalne oblike i procese zanatske delatnosti na našim prostorima. U njenim radionicama ostao je sačuvan prvenstveno alat i to od najstarijeg ručnog za obradu gvožđa do kompleta bravarskog i alata za livenje zvona i izradu toranjskih satova, kao i pomoćnog pribora i mašina.

Iako je Livnica "Pantelić" važila za jednu od najčuvenijih fabrika u svojoj oblasti, već više od četiri decenije nije u funkciji. Zgrada je prazna i oronula, već godinama zapuštena i ostavljena da propada. Teško ćemo naći crkveni toranj od Zemuna do Beča gde nema sata ili zvona izlivenog i napravljenog u ovoj kući. Očuvanjem celovitosti, autentičnog izgleda i uvođenjem nove namene ispunilo bi se zaveštanje Tome Pantelića, poslednjeg vlasnika i majstora Livnice. Ne treba zaboraviti da je ovo jedan od najstarijih objekata industrijske baštine Beograda sa velikim istorijskim, tehnološkim, naučno-istraživačkim, društvenim i ekonomskim značajem. Nažalost, planovi da se u nju smesti Muzej zanatstva nisu sprovedeni zbog nedostatka sredstava.