Imao je svega 14 godina kada je prvi put objavio priču. Talenat za pisanu reč rano je iskazao, i njegova se priča te 1923. godine našla u beogradskoj reviji Nedeljne ilustracije.

Kao đak Prve muške gimnazije u Beogradu, pak, pokrenuo je i svoj časopis. Ipak, sadržaj dotične publikacije ubrzo mu je doneo nevolje: zbog otvorenog kritikovanja religije izbačen je iz škole, te je gimnaziju svršio kao vanredni učenik. Buntovništvo i poetika, dve naizgled oprečne crte, od rane mladosti spojiće se u ličnosti koja će postati jednom od najznačajnijih u našoj književnosti.

Oskar Davičo, najmlađi među nadrealistima

Oskar Davičo (Šabac, 1909 - Beograd, 1989) živeo je i stvarao u vreme kada su stremljenja u umetnosti zahtevala iskorak iz poznatog. U korak prateći Evropu, i Beograd je postajao nadrealistilčki, pri čemu je Oskar Davičo bio među najmlađima koji su se pridružili ovom krugu. Uspeo je pritom da svojim literarnim izrazom prevaziđe savremenike, uvek se nalazeći korak ispred svoje generacije.

Rođen godine 1909., Oskar Davičo je odrastao u porodici jevrejskog činovnika i ateiste. Već u ranoj mladosti svedočio je teškim borbama tokom Prvog svetskog rata, gde je najviše stradanja u jednom trenutku trpeo njegov rodni Šabac. Po prelasku u Beograd i vanrednom svršetku gimnazije, upućuje se na parisku Sorbonu na studije romanistike. Ipak, amfiteatar mu nije bio među omiljenim mestima – studentski život proveo je radeći sve sem vrednog spremanja ispita. Od konobarisanja, raznošenja pošte i obućarskog zanata, mladi nadrealista nalazio je uposlenje i kao bokserski trener i lični pratilac imućnih pariskih dama. U međuvremenu je redovno posećivao sastanke francuske Komunističke Partije, a nakon dve godine u Parizu, sa Sorbone izlazi ne položivši nijedan ispit.

Godine 1928. Davičo se vraća u Beograd i upisuje francuski jezik i književnost na Filozofskom fakultetu. Studije književnosti otvoriće mu vrata i ka tada aktivnim literarnim krugovima. Nadrealistički pokret je tih godina u prestonici tek uzimao maha, i ovdašnji književnici su svoje radove počinjali da objavljuju u časopisima koje su sami izdavali. Tokom 1928. i 1929., Davičo se pridružuje Đorđu Jovanoviću i Đorđu Kostiću i izdaje tri sveske listova Tragovi i Okno. U to vreme objavljuje i svoju prvu zbirku poezije („Tragovi“) i poetske proze („Anatomija“).

Foto: Digitalna Narodna biblioteka Srbije 

Poeta-revolucionar u sukobima sa zakonom

Počeci Davičovog stvaralaštva tesno su povezani sa pokretom nadrealizma i interesovanjem za aktuelne književne teorije i ideje. Tako se godine 1931. našao među osnivačima i saradnicima almanaha Nemoguće, i kao jedan od izdavača revije Nadrealizam danas i ovde. Nekoliko godina kasnije, međutim, nadrealizam prestaje da deluje kao pokret. Pod uticajem tadašnjih društveno-političkih prilika – ali i sopstvenih afiniteta prema politici – Davičo će nakon 1934. godine stati uz književnike koji su se priklonili socijalnom stilu u srpskoj literaturi.

Mladi poeta će se pritom naći i kao pedagog, najpre u šibeničkoj srednjoj školi odakle ubrzo biva otpušten. Potom je predavao u Prvoj beogradskoj gimnaziji, istoj iz koje je kao đak svojevremeno izbačen.

Ipak, Davičo će pedagoški rad ubrzo zameniti političkim angažmanom. Od 1920. godine, komunistički aktivizam u zemlji zvanično je bio zabranjen. To ga, ipak, nije sprečilo da tokom boravka u Bihaću tajno osnuje lokalni odbor Komunističke Partije Jugoslavije. Nakon što ga je jedan od članova odao, pisac je 1932. godine uhapšen. Odsluživši petogodišnju zatvorsku kaznu, nastavlja aktivno da piše: poeziju je objavljivao u časopisu Naša stvarnost i započeo rad na zbirci pesama „Višnja za zidom“. 1938. godine izlazi njegova zbirka „Pesme“, a već iduće, pod pseudonimom S. Kovačević, objavljuje lirski poetski ciklus „Hana“.

Grafika: Digitalna Narodna biblioteka Srbije / "Nemoguće", 1930.

Burne ratne godine i zaokret ka novinarstvu

Ovde se, međutim, ne završavaju njegovi sukobi sa zakonom. Usled „teške povrede javnog morala“, zbirka „Pesme“ je zabranjena a Davičo ponovo uhapšen. Saradnja sa Miroslavom Krležom u okviru politički orijentisanog časopisa Pečat donela mu je 1940. godine isključenje iz Komunističke Partije. Ratne godine zateći će Oskara Daviča u prvim redovima borbe – ali, ne pre nego što i treći put biva uhapšen i poslat u italijanski zatvor zbog ilegalnog rada. Uspevši da pobegne, pridružuje se najpre Prvoj proleterskoj diviziji. Do oktobra 1944. godine postaće učesnik borbi za oslobođenje Beograda, da bi se ubrzo priključio grupi komunista koji osnivaju novinsku agenciju Tanjug.

Iskorak u novinarstvo nastaviće se Davičovom saradnjom sa listovima Borba i Glas. Prethodno se, ipak, 1944. godine našao i na mestu sekratara Udruženja književnika Srbije. Narednih nekoliko godina provodi kao dopisnik sa suđenja liderima nacističke Nemačke u Nirnbergu i kao reporter sa lica mesta u jeku grčkog građanskog rata. Napokon, 1947. godine napušta novinarstvo i u potpunosti se posvećuje književnom radu.

Od buntovništva i poetike do majstorstva literarnog izraza

I dalje potaknut političkim aktivizmom, socijalni i politički motivi nastaviće da se provlače kroz stvaralaštvo Oskara Daviča. Život i smrt narodnog heroja Žarka Zrenjanina opisuje u revolucionarnoj poemi „Zrenjanin“ (1949), gde nadrealističku slobodu izraza spaja sa idejama rodoljublja i slobodarstva. Slično raspoloženje zadržaće i u zbirci poezije „Višnja za zidom“ – započevši je 1937. i završivši 1950. godine, pisac ostaje veran herojsko-patetičnom izrazu. U svoje stihove je preneo duhove burnog (među)ratnog vremena, a savremenom pesničkom izrazu pridružio je ideologije komunizma i romantičarskog rodoljublja.

Time Davičo verno nastavlja da razvija svoj specifični socijalni stil. Književni kritičari se mahom slažu sa time da je Davičo u socijalnoj fazi stvaralaštva postigao najpotpuniji izraz. Svoje revolucionarno angažovanje iskazao je kroz prizmu nadrealističkog poetskog stila, čiji vrhunac postiže 1953. godine u poemi „Čovekov čovek“.

Ipak, godinu pre toga, Davičo će napisati svoj prvi (po mišljenju pojedinih kritičara i najbolji) roman „Pesma“. Priča o životu ilegalaca u okupiranom Beogradu otkrila je ogroman Davičov potencijal kao proznog pisca. Roman je osvojio nagradu Saveza književnika i preveden je na više stranih jezika – između ostalih na engleski, nemački, mađarski, poljski, slovački, albanski i ruski. Pripovedanju o temama rata i revolucije Davičo će ostati veran i u narednim svojim romanima, čime neprikosnoveno ostaje među piscima koji su dosledno hvatali korak s vremenom.

U tom smislu izdvaja se i roman „Beton i svici“ za koji je 1956. godine prvi put osvojio NIN-ovu nagradu. Daviču će ovo značajno priznanje biti dodeljeno još dva puta: 1963. godine za roman „Gladi“ i odmah iduće godine za roman „Tajne“. Štaviše, on je jedini pisac koji je ovu nagradu osvojio dva puta zaredom, čime je postao i jedini NIN-ov trostruki laureat. Istovremeno, ostaće dosledan i svom osobenom poetskom izrazu: do sredine ’70-tih godina prošlog veka objavljuje preko 10 knjiga poezije i još jednu poemu pod nazivom „Trg eM“ (1968).

Foto: Digitalni arhiv Univerzitetske biblioteke "Svetozar Marković"

Književnik čiji je talenat prevazišao granice nadrealizma

Uz tragove lirskog izraza iz stvaralaštva socijalnog razdoblja – poput bogate metaforike i slikovitosti – Davičo je dao poseban pečat i svojoj ljubavnoj poeziji koja je u velikoj meri odudarala od poezije romantizma i ekspresionizma. Stvorivši sebi svojstven jezički stil, Davičo će se u srpskoj književnosti izdvojiti kao jednan od najinovativnijih savremenih pisaca.

Pored bogatog literarnog stvaralaštva Oskar Davičo će do kraja života biti na mestima urednika i saradnika brojnih časopisa i publikacija: Nova misao, Delo, Polja, NIN, Telegram, Naša književnost, Politika. Uz poeziju i romane, iz njegovog pera izlazili su eseji, putopisi i polemički spisi. Za svoj književni rad osvojio je za života veliki broj nagrada: od Oktobarske nagrade grada Beograda (roman „Radni naslov beskraja“ iz 1958. godine), preko Zmajeve nagrade za celokupno pesničko delo (1959), Sedmojulske nagrade za životno delo i Nagrade AVNOJ-a za pesnički ubedljivo i originalno delo (1970), sve do Disove nagrade za trajni doprinos pesništvu na srpskom jeziku (1972). Pritom, Davičo je u svojoj 60-toj godini odlikovan Ordenom zasluga za narod sa zlatnim vencem, a nosilac je i partizanske spomenice 1941.

Davičo je pisao poeziju sve do poslednjih godina života. Njegova dela prevođena su, između ostalih, na arapski, bugarski, francuski, holandski, ruski, italijanski, esperanto i turski jezik, ali je voleo da objavljuje i pod pseudonimima O. Davidović, S. Kovačić, S. Nikolić i Vlada Barbulović. Među književnim kritičarima ostao je upamćen kao „pesnik jake imaginacije i velike ekspresivne snage“, dok ga je istoričar književnosti Jovan Deretić nazvao piscem koji je „svojim talentom, stvaralaštvom i širinom uticaja nadmašio sve ostale književnike nadrealiste“.

Oskar Davičo preminuo je 1989. godine u Beogradu, i sahranjen je u Aleji velikana na beogradskom Novom groblju.