Knez Miloš Obrenović bio je jedan od najvećih graditelja Beograda. Za vreme njegove vlasti, Beograd je od turske kasabe koja je je okruživala strateški važnu Kalemegdansku tvrđavu, počeo da izrasta u evropsku varoš. Jedan od simbola novostečene autonomije i prevage srpske tradicije na turskom, bio je Dvorski kompleks u Topčideru u okviru koga je sagrađena i Crkveni ili Mitropolitov konak.

Dvorski kompleks u Topčideru – simbol nove države

Iako je Beograd jedno od najstarijih evropskih naselja, ne možemo to videti po njegovj arhitekturi. Naime, on je uvek bio strateški grad, i samo od kraja XVII veka je više puta bio bombardovan i paljen, tako da mnogi arhitektonski spomenici nisu uspeli da prežive razaranja. Oslobađanjem Srbije od Turaka počinje period obnove arhitekture u Srbiji. Za razliku od dotadašnjeg načina građenja, počinju da se grade kuće od čvrstog materijala. Zidovi postaju masivniji, temelji se grade od kamena, a prizemlja od kamena i opeke.

Izgradnja Dvorskog kopleksa u Topčideru započeta je tridesetih godina XIX veka. Ove građevine izgradio je knez Miloš  za potrebe svoje porodice, a u sklopu kompleksa, nalazile su se i konaci za državne potrebe. Reč konak potiče od turske reči konmak što znači prenoćište, konačište, dom, dvor, kuća uglednog domaćina, dvor ili rezidencija.

U to vreme, Topčider je bio izletište poprilično udaljeno od beogradske varoši, u kome su svoje letnjikovce gradili bogatiji Turci i Austrijanci, za vreme svoje vladavine. A onda je 1831. godine među voćnjacima i oranicama počela izgradnja Dvorskog kompleksa koji se sastojao od velikog konaka, danas poznatog kao Milošev konak i koji je služio u svrhu dvora, crkve i pratećeg crkvenog konaka, te nekoliko manjih prizmenih zgrada i otvorenog paviljona koji je služio za organizovanje zabava tokom letnjih meseci. Čitav prostor oko dvora i crkve bio je pažljivo uređen, formiran je park, a prostor ispred crkve uređen je za potrebe javnih okupljanja. Takođe, u okviru kompleksa bio je i Košutnjak, koji je pored izletišta služio i kao lovište.

Crkveni konak

Iako ime ukazuje da je Crkveni konak prateći objekat crkve, interesantno je da je izgradnja konaka počela nešto pre izgradnje Crkve Svetih Apostola Petra i Pavla i trajala je od 1830. do 1832. godine.

Konak je služio kao rezidencija prvog mitropolita Kneževine Srbije Milentija Pavlovića, kao i njegovog naslednika mitropolita Petra Jovanovića. Od sredine XIX godine u njemu je stan paroha Topčiderske crkve.

Pored arhitektonske, konak ima i važnu istorijsku vrednost. Naime, upravo je u njemu jula 1835. godine nastao nacrt prvog Ustava Pravoslavne crkve u Kneževini Srbiji, pod rukovodstvom mitropolita Jovanovića.

Crkveni konak  je zgrada pravougaone osnove, zidan na kamenim temeljima, a preostali deo kuće je na zemljanom nasipu. Konak je bio pokriven četvorovodnim krovom sa širokim strehama. Zidovi su prvobitno bili malterisani krečnim malterom i ne postoje dokazi da je na njima ikada bilo bojenih ili plastičnih ukrasa. Iako je često navođen kao primer šumadijske kuće, Nada Živković i Ivana Filipović, u svom članku o Crkvenom konaku u časopisu "Nasleđe", odbacuju ovu tvrdnju i navode  da: "da je on tipičan predstavnik balkanske arhitekture koja je uvek imala svoje lokalne varijacije", oslanjajući se na postojanje dokata (isturenog dela kuće).

Topčiderski dvorski kompleks imao je sudbinu sličnu porodici Obrenović. U vremena kada su Obrenovići bili na vlasti, kompleks je dograđivan i izgrađivan, dok je u vremena drugih vladara prepuštan samom sebi i propadanju. Poslednja opsežna rekonstrukcija Crkvenog konaka, kojom su sanirani problemi nagomilani tokom gotovo dva veka postojanja, izvršena je 2016. godine.

Da bismo shvatili značaj ove skromne, ali izuzetne građevine, potrebno je napomenuti da je Crkveni konak, pored Topčiderske crvke i Konaka Kneza Miloša jedini sačuvani objekat nekada velikog Topčiderskog dvorskog kopleksa.