Danas su oglasne strane štampe i društvenih mreža prepune oglasa o dostavi leda, pa čak se nude usluge od 0 do 24, što bi rekli “celi dan led na raspolaganju”. Po naručivanju u kilogramima na adresu vam stižu željno čekane kockice leda koje završavaju u raznim pićima i napicima sa osnovnim ciljem da nam ove tropske dane učine što prijatnijim. Kod nekih uspeva, kud drugih malo manje, ali kod svih se nađe u čaši. I to se u Beogradu nije promenilo godinama unazad.

“Ajskasi”

Kao i mnoga druga “zanimanja” i ajskasi, koji dobiše naziv po specijalnom sanduku ajskasu, otišli su u zaborav. Poznatiji naziv za ovo zanimanje bilo je ledadžije, ljudi koji su početkom dvadesetog veka brinuli da se stanovnici Beograda, za vreme vrelih dana malo rashlade. Popiju rashlađen napitak ili već dobro znan, kultni kafanski “hladan špricer”. I ne manje bitno, da na vrelim letnjim temperaturama što duže održe svežinu namirnica. Opsluživali su u većini slučajeva restorane, kafane i one bogatije Beograđane. Mogli bismo ih nazvati i tadašnjim “pokretnim frižiderima” jer su se prvi savremeni rashladni uređaji pojavili tek tridesetih godina prošlog veka.

Kako tvrde meteorolozi, fenomen visokih letnjih temperature na ovim našim prostorima i nije neka posebna novost. To potkrepljuju podacima iz bliže i dalje istorije, jer se temperatura u Beogradu meri još od 1887. godine. Tako je najtopliji dan u prestonici izmeren i ne tako davne 2007. godine. Beše to 24. jul, “pakleni utorak”, kada su izmerena 43,6 stepena Celzijusa. I za ovih vek i po merenja temperature nije bio redak slučaj da se tokom letnjih meseci “usijaju” ulice Beograda od 30 do 40 podeoka Celzijusove skale. 

Specijalni sanduk za transport leda

Ugostitelji i oni imućniji stanovnici prestonice tog vremena, za vreme vrelih letnjih dana, mogli su da priušte privilegiju razhlađenog pića. Konjska zaprežna kola špartala su ulicama i sokacima Beograda, snabdevajući one koji su imali specijalne sanduke zvane “ajskasi”, u kojima se čuvao led. Tako lagerovane table leda mogle su da se “održe” i nekoliko dana. Kako bi se led što duže održao u tim specijalnim ormanima sa policima, za  izolaciju je korišćena pluta. Svaka od “ajskasni” imala je slavinu kroz koju je oticala otopljena voda. Beograd tog vremena, između dva rata, iz godine u godinu stalno je rastao, samim tim je i potreba za ledom sve više rasla. Stoga se može reći da se ledadžijski posao, zanat i trgovina ledom, raširio u prestonici. Led su proizvodili i pivari. Tridesetih godina prošlog veka u gradu je radilo šest ledara i tri u Zemunu. Pionirskom proizvodnjom veštačkog leda u Srbiji bavile su se i Bajlonijeva pivara i fabrika čokolade Šonda.

Ništa manje potreba za ledom nije bila ni posle Drugog svetskog rata pa je od 1947. do 1953. godine na ulazu u pećinu Tašmajdana radila “Fabrika leda”. Sa Taša je led dopreman i do zdanja Skupštine, gde se koristio i kao svojevrstan klima uređaj (“er kondišn”), začetnik ovih danas modernih uređaja za klimatizaciju. A preteča ovog posla bile su sakadžije. To su bili raznosači vode, i to one po današnjim standardima “tehničke” koja je služila za pranje, održavanje higijene, manje za zalivanje… . Na zaprežnim kolima nalazilo se poveliko bure, koje se najčešće punilo na javnim česmama i bunaramima, neretko na Savi, u Dunavu. Kažu da je u čaršiji bila i Saka česma sa kojom se bure punilo i dalje preprodavalo. I sve do prvog vodovoda izgrađenog 1892. godine. Do ledomata koji će praviti, sada već legendarne ledene kockice, proći će sedamdesetak godina.

Kraljevske lednice

Jedna od zelenih “oaza” Beograda, u punom značenju te reči, svakako je Botanička bašta. Parče prošlosti, sadašnjosti i, nadamo se, budućnosti prestonice. Milan Obrenović poklonio je 1889. godine Josifu Pančiću Jevremov voćnjak, pod uslovom da zadrži Jevremovo ime i da sačini novu baštu. Dotadašnju plahoviti Dunav je nekoliko puta plavio. A Jevremov voćnjak bio je poznat i po kraljevskim lednicama. To su bile specijalne prostorije, lagumi za čuvanje namirnica, i ne samo na tom mestu. Naime, zimi bi  Sava bila okovana ledom, koji se sekao na poveće table i smeštao u “lednice”. Kako bi se led što duže održao, ledeni blokovi su slagani po sistemu red slame, red leda. Ova koja se nalazila u podzemlju Jevremovačke baste, koju su nazvali kraljeva ili kraljevska lednica bila je najveća i u njoj su čuvane namirnice za kuhinju Kralja Milana. Kako bi se led što duže zadržao u podrumu, kažu da su dvorjani imali pravo samo jednom dnevno da uđu u lednice kako bi uzeli namirnice.

“Hladan kao led”

Ne tako davno, pre nekoliko godina u Muzeju nauke i tehnike organizovana je i izložba pod nazivom “Hladan kao led” na kojoj je prezentovana “ledena priča” sa ovih prostora. Postavka je govorila o razvoju, proizvodnji i tehnologiji, te o korištenju leda. A da led i dalje ima svoju tržišnu vrednost pokazuju i podaci Uprave carina o izvozu našeg leda. Reč je o plasmanu na susedna tržišta i to u količinima više od hiljadu tona vrednosti i preko 300 000 evra.