2000 godina zvanične istorije i ko zna koliko milenijuma raznih seoba, naseljavanja i raseljavanja, čine Beograd neobičnim gradom koji predstavlja spomenik istorije sam po sebi. Dovoljno je da začeprkate po zemlji i otkrićete ostatke iz života žitelja -  od rimskog kastruma do užurbanog 20. veka. A upravo je prilikom jednog takvog istraživanja, da ne kažemo, čeprkanja, na ledini ispod stene koja čini neosvojive zidine Gornjeg grada, otrkiven jedan od retkih sačuvanih spomena na blistavi beli grad despota Stefana Lazarevića -  Mitropolitski dvor.

 Maketa zamka despota Stefana LazarevićaFoto: Pavle Kaplanec

Despotov grad 

U istoriji Srbije, despot Stefan Lazarević ostao je zabeležen kao vešt diplomata, sposoban vladar ali i učen čovek i pisac nekih od najlepših stihova stare srpske književnosti. Upravo zbog tih vrlina postao je jedan od važnijih vazala ugarskog kralja Žigmunda, koji mu 1403. godine predaje na upravu zapušteni granični grad. Čak i u tim ruinama, despot je video lepotu, te ga u povelji o osnivanju opisuje rečima: "Nađoh najkrasnije mesto od davnina, preveliki grad Beograd koji je po slučaju razrušen i zapusteo, sazdah njega i posvetih Presvetoj Bogorodici."

Iako su obrisi tvđave do danas ostali isti, despotov grad bio je daleko manji, podređen vojnom i strateškom značaju samog utvrđenja. Na mestu Pobednika nalazio se unutrašnji grad sa despotovim dvor, koji je pokretnim mostom na mestu današnje Defterdarove kapije bio povezan sa uskim pojasem uz reku.

A ispod njega, gotovo u samoj steni, sazidan je Mitropolitski dvor uz crkvu Uspenja Presvete Bogorodice, zaštitnice Beograda, koja je čuvala najveću relikviju - čudotvodnu ikonu Bogorodice. Iako je hram sazidan još u 11. veku, dvor je sazidan tek u vreme despota kada je i crkveno sedište srpske autohtone crkve preseljeno u Beograd. Ovo ne čudi ako se zna da je Beograd bio vrlo užurbano ekonomsko, kulturno i društveno sedište države.

Za dogradnju crkve i izgradnju hrama korišćeni su najbolji materijali, dovoženi čak iz inostranstva, a na njima su radili najbolji i najveštiji majstori. Sačuvana osnova kompleksa Mitropolitskog dvora prostire se na 30 sa 60 metara, dok su danas vidljivi podrum, deo prizemlja i deo koji odgovara visini sprata. Izgled samog dvora do detalja nije poznat. Neke naznake mogućeg obrisa nalaze se na otomanskim gravirama iz perioda osvanjanja Beograda, 1521. godine. U sklopu kompleksa nalazio se i Uspenski manastir. Pretpostavlja se da su dve veštačke pećne isklesane u steni iznad dvora bile monaške kelije.

Posebnu zanimljivost, i pralelu sa današnjim Beogradom, predstavlja fontana u dvorskoj sali u koju je voda spuštana sa izvora u cisternu koja se nalazila između dvora i crkve. U to vreme u crkvi su se nalazile mošti svete Petke, prenete iz Trnova, pa se smatralo da je voda sa ove česme isceljujuća.

Foto: Wikipedia / Volfagang Reš - Gravira osvanjanja Beograda iz 1521.

Doba osvajača 

Beograd je vraćen Ugarima 1428. godine posle primanja turskog vazalstva, i narednih decenija će njegov značaj opadati, a stepen devastiranosti rasti. Uvidevši da je stanje u Beogradu nestabilno, beogradski mitropolit vladika Maksim Branković, prenosi sedište Mitropolije u Krušedol, na Fruškoj gori, gde gradi crkvu za koju se veruje da je kopija beogradske saborne crkve. Verovatno je u ovom periodu i sam Mitropolitski dvor napušten. Konačni pad ugarskog grada uslediće 1521. godine, a ovo će biti i kraj despotovog grada. U požaru koji je nastupio, izgoreo je Mitropolitski dvor, dok je Hram Uspenja Presvete Bogorodice pretvoren je džamiju. Međutim, ovo neće biti kraj nedaća.

U nastupajućim tursko-austrijskim ratovima, grad i crkva su dodatno stradali, ali se najveće razaranje desilo 1717. godine, kada je u eksploziji turskog barutnog magacina hram do temelja razrušen. Austrijanci potom osvajaju grad i kreću sa opsežnom rekonstrukcijom. Prilikom rekonstrukcije od 1720. do 1730. godine, uzvišenje na kome se nalazila crkva je raščišćeno, a brdo koje je bilo u zaleđu dvora je raskopano kako bi se zemlja nasula i izravnalo priobalje. Prilikom dalje rekonstrukcije Gornjeg rada, ostaci Mitropolitskog dvora zasuti su tonama zemlje pod kojima će ostati naredna tri i po veka.

Dvor otrgnut od zaborava 

Od početka 18. veka do sedamdesetih godina 20. veka, nad Beogradom su se smenjivali razni osvajači, bombe i urbanistički planovi. Malo ili nimalo pažnje je posvećivano obnovi i proučavanju Donjeg grada, kroz koji je prvo provučena pruga, a zatim i Bulevar. U bombardovanjima u Prvom i Drugom svetskom ratu, te rekonstrukciji posle Drugog, izgled Kalemegdanske tvrđave, koja više nije imala vojni značaj, dodatno je izmenjen, a gotovo sve građevine koje su bile u Donjem gradu su razrušene.

Pa, ipak, znatiželja i ljubav prema gradu, navela je grupu arheologa da se sedamdestih godina upusti u potragu za ostacima najvažnijeg pravoslavnog hrama. Povod je bilo otkrića mermernog nadvratnika, za koji se smtaralo da je deo srednjovekovne crkve, na deponiji kamena u Donjem gradu. I tako su 1977. godine, posle višegodišnjeg rada i iskopavanja 20.000 kubnih metara zemlje, otkriveni očuvani ostaci Mitropolitskog dvora.

Danas su ostaci  dvora konzervirani, ali ni posle više decenija, njihova dalja sudbina nije poznata. Stručnjaci su izričiti u tvrdnji da je restauraciju dvora moguće izvesti do nivoa sprata na osnovu sačuvane osnove. Ostatak izgleda dvora je izgubljen u vremenu. Od same crkve ostalo je par mermernih delova, jedno parče bronze od pretopljenog zvona sa ispisana tri ćirilićna slova, a na mestu gde se nekada nalazio oltar, arheolozi su postavili improvizovani krst.

Iako svojim izgledom odudaraju od ostataka austrijske tvrđave i modernog grada koji se razvio oko nje, ruševine Mitropolitskog dvora predstavljaju značajan deo srpske istorije i podsetnik na vreme kada je Beograd po prvi put postao srpska prestonica. Podsetnik koji, još jednom, ne smemo izgubiti.