Da bismo došli do senzacije koju najavljuje naslov ovog teksta, moramo poći "od Kulina Bana", koji se u ovom slučaju zove - Spomenik Neznanom junaku. Ako prokopate malo dublje, doći ćete do njegove fascinantne i malo poznate istorije.

Grafila: Feliks Kanic - Srušeni grad Žrnov

"Tvrđava za uznemiravanje Beograda"

Mnogi Beograđani uzimaju zdravo za gotovo postojanje tako lepe planine unutar glavnog grada. Osim što je dom šumama i njenim životinjama, Avala je bila važna strateška tačka još svojim srednjovekovnim žiteljima, a na njenom vrhu je postojao čitav grad.

Najstariji temelj grada na Avali postavili su još Rimljani, radi lakše kontrole Singidunuma. Kasnije, u XII veku Srbi šire utvrđenje i daju mu ime Žrnov, da bi ga tri veka kasnije zauzele i dalje širile Osmanlije. Kroz decenije smenjivanja rata i primirja, Žrnov je više puta menjao vlast, da bi 1458. godine, pod vođstvom Hodi Paše, dobio nelaskav status "utvrđenja za uznemiravanje Beograda". Od milja među Osmanlijama poznat jednostavno kao "Smetnja" (na turskom - Havala), tvrđava je postala dominantna, a čitava planina je nazvana po njoj. Grad se narednih godina širio i jačao, sve dok sa padom Beograda 1521. godine nije izgubio svoj strateški značaj. Nedugo zatim je napušten, a retko ko je zalazio među njegove zidine.

Foto: Arhiva / Radovan Damjanović - Miniranje Žrnova 1934. godine

Dinamit > istorija

Ipak, tvrđavu od kamena nije lako srušiti. Ostaci srednjevekovnog grada ostali su u prilično dobrom stanju sve do trenutka kada je u nekom briljantnom ljudskom umu sevnula ideja da ga treba porušiti (a reklo bi se da je presudnu odluku doneo Aleksandar I Karađorđević). Žrnov je skoro osam vekova odolevao prirodnim uslovima, ratovima, kišama, suncu, samom zubu vremena, ali nije preživeo jednu detonaciju od strane ljudske ruke.

Teško je pronaći živog čoveka koji bi ovaj događaj mogao da prepriča, ali bi bilo zaista uzbudljivo (i frustrirajuće) slušati o danu kada je gradska vlast odlučila da raznese sredjevekovni grad uz pomoć dinamita. Bila je 1934. godina kada je odlučeno da umesto Žrnova treba da stoji spomenik palim junacima u Prvom svetskom ratu. Postoje i fotografije koje svedoče o ovom bezumnom činu. 

Foto: Beogradske opštinske novine,  1939 - Tek zasađeni čempresi na Avali

Čuvarke junaka

Dakle - Žrnov je sravnjen sa zemljom. Odlučeno je da će spomenik izraditi u onom trenutku već prilično cenjen jugoslovenski vajar, Ivan Meštrović. Delovi spomenika donošeni su do Avale čak iz njegovog ateljea u Splitu, gde su ih dočekivali ovdašnji radnici, umetnici koji su vršili manje popravke i glačali ih, ali i brojna posada jugoslovenske mornarice i vojske. Svi već znamo kako spomenik izgleda tako da ćemo preskočiti opise i simbole, osim zanimljive činjenice da osam momumentalnih karijatida, od kojih je svaka visoka po četiri metra, predstavljaju ujedinjene nacionalnosti Jugoslavije. Štaviše, imena su im Srbijanka, Južnosrbijanka, Vojvođanka, Crnogorka, Dalmatinka, Hrvatica, Bosanka i Slovenka. Ovih osam večno mladih žena čuvaju palog, neznanog junaka. 

Foto: Wikipedia / BuhaM - Šuma poklonjenih čempresa danas

Od Hitlera "s ljubavlju"

Međutim (ili je ovakav nastavak već očekivan), tek koju godinu nakon završetka radova na spomeniku palim borcima u ratu počinje novi rat. Pre nego što će prve bombe pasti na Beograd, a nakon što se on nekako oporavio od razaranja koje je doneo Prvi svetski rat, Adolf Hitler je kao predstavnik nemačke vlade, a u znak pomirenja, poslao Kraljevini Jugoslaviji određeni broj mladih čempresa. Oni su posađeni u okolini srušenog Žrnova, a uz samu stazu koja vodi i okružuje grob neznanog junaka. I zaista - ako malo porazmislite, teško da ćete se setiti kada ste na Avali "sreli" četinare. Čitava planina je pošumljena listopadnim drvećem, dok je samo oblast oko spomenika prevashodno u hladu čempresa. Nemačkih čempresa, koji su još uvek živi i zdravi. 

To znači da na ovom malom području imamo slojeve maltene dva milenijuma istorije, na čijoj su mapi toponimi, nažalost, razni ratovi. Sledeći put kada se uputite na beogradsku planinu, setite se da nisu samo kameni blokovi svedoci naše ratne kulture. I drveće oko vas krije mnoge priče koje, verovatno, nikada neće biti ispričane.