Ako se približavate Beogradu s reka, jedan simbol "belog grada" će vam sigurno privući pažnju. Na samom vrhu padine, neposredno ispod tvrđave, već vek i po, ušuškan među krovovima starog dela Beograda, na raskršću ulica posvećenih jednom knezu i jednom kralju, izdvaja se zvonik Saborne crkve.

Saborna crkva kroz vekove

Za vreme vladavine Austrije početkom 18. veka, spominje se da je na mestu današnje Saborne crkve, postojala stara crkva, hram Svetih Arhistratiga. Tačan datum njene izgradnje nije poznat. Ostalo je zabeleženo da je bila izgrađena od kamena, s velikim kubetom, i u skladu sa strogim turskim pravilima - bez hrišćanskog simbola, krsta. Iako prostrana, nije mogla da primi brojno hrišćansko življe beogradske varoši.

Zbog neposredne blizine Beogradske tvrđave, hram je bio poprište borbe i razaranja, u kojima je ova svetinja više puta skrnavljena, paljena, poharana i rušena. Sa ponovnim prelaskom grada u turske ruke, Beogradskim mirom iz 1739. godine, mitropolitski dvor i crkva bili su žrtve osmanlijske osvete nad srpskim življem, pri čemu su među prvima crkva i dvor poharani, a svodovi srušeni. Početkom 1798. godine, crkva je ponovo stradala, ovog puta u požaru. Burna istorija ove bogomlje vezuje si i za ustaničku vladavinu gradom, kada je već bila ponovo ponovo obnovljena i osposobljena za bogosluženje. Posle sloma Prvog srpskog ustanka, Turci još jednom iskaljuju svoj bes, pljačkaju i skrnave crkvu. Svoje bolje dane dočekaće tek posle Drugog srpskog ustanka, kada je još jedno obnavljena. 

Sigurno najznačajniji događaj uslediće 1830. godine, kada posle objavljivanja Hatišerifa kojim se Srbiji dopušta izvesna autonomija, ali i sloboda bogosluženja, knez Miloš naređuje izgradnju drvenog zvonika i izlivanja zvona koja će objaviti slobodu posle viševekovne strane vladavine. Danas se zvono sa  zvonika stare Saborne crkve nalazi u Vaznesenjskoj crkvi. 

 Izgradnja Saborne crkve

Vrata stare crkve zauvek se zatvaraju 1836. godine, kada knez Miloš izdaje naredbu o njenom konačnom rušenju i izgradnji novog hrama.

Gradnja nove Saborne crkve započeta je 28. aprila 1837. godine. Na dan hramovne slave, Sv. arhanđela Mihaila, 8. novembra 1845. godine, mitropolit Petar Jovanović je izvršio osvećenje gotove crkve i odslužio u njoj prvu liturgiju.

Ko je autor građevinskih planova za izgradnju crkve, dugoj je bilo predmet spora, međutim, izvesno je da su crkvu gradili majstori iz Pančeva, po projektu Fridriha Adama Kverfelda. Ova "katedralna beogradska crkva", već više od vek i po, ponosno stoji na bedemu, odakle se njen beli zvonik vidi iz svih delova grada. 

Zgrada Saborne crkve

Crkva je građena u stilu klasicizma sa elementima kasnog baroka, a pored svoje verske svrhe, predstavlja i važan istorijski spomenik. Spada u najveće crkvene građevine podignute u Kneževini Srbiji i, posle crkve Sv. Petra i Pavla u Topčideru, najstarija je crkva u Beogradu.

Osvova je izdužene pravougaone osnova sa pripratom i visokim zvonikom na zapadnom delu, te prostranim naosom i polukružnom oltarskom apsidom na istočnoj strani. Dužina osnove iznosi 45 metara, a širina 19,6 metara. Zidovi crkve su zidani opekom sa krečnim malterom.

Spoljašnost crkve sastoji se iz dve celine: severna i južna fasada su istovetne i jednostavno oblikovane, dok je zapadna, glavna fasada istaknuta reprezentativnim portalom i širokim stepenišnim prilazom. Saborna crkva je građena po uzoru na neoklasicističke crkve s prepoznatljivim baroknim tornjem, koje su se u istoj epohi gradile po Austriji, a u koje se ubraja i nešto starija crkva u Sremskim Karlovcima, za koju se prepostavlja da je poslužila kao uzor.

Unutrašnjost Saborne crkve

Za unutrašnjost Saborne crkve koju krasi veličanstveni duborezni pozlaćeni ikonostas zaslužan je vajar, drvorezbar i livac Dimitrije Petrović, koji je završio akademiju u Beču. Zahvaljujući njemu, ikonostas Saborne crkve u Beogradu svakako je najreprezentativniji klasicistički ikonostas u Srbiji. Oslikan je u slobodnijem romantičarskom stilu, sa pozlatom na određenim arhitektonskim elementima. 

Zbog nesuglasica Petrovića sa beogradskom opštinom, koja je bila finansijer izgradnje crkve, ševnice, propovedaonicu i tronove izradio je, prema ranije usvojenim nacrtima, iskusni majstor Georgije Davić.

Ikone "Blagovesti", "Polaganje Hrista u grob", "Bogorodica sa Hristom", "Sv. Jovan Krstitelj" neke su od mnogobrojnih ikona koje ulepšavaju unutrašnjost ove svetinje. Na zidnim površinama Saborne crkve nalaze se jedinstvene monumentalne kompozicije religijskog sadržaja, visoko vrednovane u novijem srpskom slikarstvu.

Mošti i grobnice

U blizini crkve, tačnije u porti Saborne crkve, koja je prvih decenija XIX veka bila neograđena, nalazilo se groblje za viđenije ličnosti Srbije. Tu su sahranjeni Hadži Ruvim, knez Sima Marković, vojvoda Petar Nikolajević Moler i mnogi drugi. Pod svodovima beogradske Saborne crkve, danas se čuvaju mošti Svetog i pravednog kneza Stefana Štiljanovića, deo moštiju kneza Lazara, čestice moštiju Svetog Jovana Šangajskog i Sanfracinskanskog, kao i čestice moštiju Svetog cara Uroša Petog Nemanjića.

Uz samu pripratu crkve, nalazi se grobnica kneza Miloša Obrenovića i njegovog sina Mihaila Obrenović. Pored članova dinastijske porodice, u Sabornoj crkvi nalaze se grobnice Mitropolita Mihaila, Mitropolita Inokentija, Patrijarha Gavrila i Vikentija. U crkvenoj porti, ispred glavnog portala nalaze se grobovi dva srpska velikana – Vuka Stefanovića Karadžića i Dositeja Obradovića.

Riznica Saborne crkve

Posebno bogatstvo, velikog istorijskog i kulturnog značaja koje na svojstven način odražava viševekovnu prošlost ovog hrama čini riznica Saborne crkve. Iako su mnoga ratna razaranja, pljačke i požari umnogome osiromašili njenu riznicu, neki predmeti koje su joj darovali vladari i episkopi, sačuvani su i do danas. Istorijski i umetnički najvredniji primerci iz riznice su: krst kir Veniamina Hartofilaksa, kivot proigumana Longina Mileševca, krst kir Nikole i Zoje i mnogi drugi vredni predmeti. Zajedno sa retkim starim crkvenim knjigama nasleđenim iz ranijih epoha, sačuvani predmeti i spisi danas čine jedinstvenu celinu, značajnu za proučavanje duhovnih, kulturnih i umetničkih prilika u kojima je Saborna crkva igrala značajnu ulogu.

Neprocenjiva istorijska baština

Pri Sabornoj crkvi 1853. godine osnovano je Prvo beogradsko pevačko društvo, koje je i danas aktivno. Ovim horom dirigovali su značajni kompozitori srpske muzike, poput Josifa Marinkovića, Stevana Mokranjca, Kornelija Stankovića i drugih.

Danas Saborna crkva predstavlja i značajan spomenik kulture, a status nepokretnog kulturnog dobra dobila je 1979. godine. Takođe, ona je i istorijski spomenik i podsetnik da je upravo ona bila centar iz koga se širio slobodni srpski Beograd počev od tridesetih godina 19. veka