Aprila meseca istorijske godine 1867, Beograd je otvorio novo poglavlje. Poslednje jedinice turske vojske napokon su napustile grad, ali o viševekovnoj vladavini Otomanske imperije ostao je da svedoči izgled njegovih ulica.

Iako je urbanizacija Beograda već otpočela tridesetak godina ranije, novi urbanistički plan te godine sačinio je Emilijan Josimović. Zahvaljujući prvom srpskom urbanisti, Beograd je narednih decenija počeo da nosi izgled savremene prestonice. U isto vreme – tačnije, iste 1867. godine – u njoj se zatekao i Aleksandar Bugarski, prvi srpski školovani arhitekta.

Među najlepšim zdanjima koja je Beograd dobio s druge polovine 19. veka, preko 120 ih je podignuto zaslugom arhitekte Bugarskog. Pored onih najpoznatijih Beograđani i danas svakodnevno prolaze. Zgrada Starog dvora, Narodnog pozorišta i Dom Vukove zadužbine ucrtani su na mapi grada ne samo zbog lepote i kulturno-istorijske vrednosti, već i kao orijentiri po kojima se ravnaju i žitelji i posetioci grada.

Neimar o kome su najglasnije govorila najlepša beogradska zdanja

Opravdano i sa zaslugom, Aleksandar Bugarski se smatra najznačajnijim arhitektom u Srbiji u drugoj polovini 19. veka. Uprkos tome, o njegovom životu ima malo poznatih detalja. Izvori navode da do dana današnjeg nije sačuvana nijedna njegova fotografija, te se o liku arhitekte koji je delom stvorio novo lice Beograda može tek nagađati.

Zna se da je rođen 1835. godine u današnjem gradu Prešovu (Slovačka), koji se tada nalazio u sklopu Austrougarske pod imenom Eperjes. Otac Jovan je po struci bio inženjer, a godine 1840. sa porodicom je prešao u Srbiju. Već 1842, po dobijanju srpskog državljanstva, zbog smene dinastija bio je prinuđen da napusti zemlju. Porodicu je ponovo preselio u Novi Sad, gde je i Aleksandar, kako se veruje, završio osnovnu školu i gimnaziju.

Studije arhitekture je nakon toga započeo i diplomirao u Budimpešti. Kao arhitekta je radio od 1859. godine, a u Beograd se vraća u isto vreme kada ga je i turska vojska zvanično napustila. Kao jedan od prvih srpskih školovanih arhitekata, Bugarski se godine 1869. zapošljava kao inženjer treće klase u Ministarstvu građevina. Ceo radni vek proveo je u državnoj službi, a od 1878. godine dobija mesto inženjera prve klase.

Osim u Beogradu i Srbiji, Bugarski je nakon toga radio i u austrougarskim zemljama. Godine 1882. dobio je angažovanje u tada novoosnovanom Arhitektonskom odeljenju beogradskog Ministarstva građevina. Kao inspektor Ministarstva ostao je do penzionisanja 1890. godine, a poznato je još i da je bio oženjen i da je sa suprugom zasnovao porodicu.

Nakon smrti 1891. godine, Aleksandar Bugarski je sahranjen na beogradskom Novom groblju. Njegov grob je, međutim, 1920. godine prekopan, tako da ni on, poput fotografija, danas više ne postoji. Iako su detalji njegovog života većinom nepoznati i oskudni, Beograd je Bugarskog upamtio po delima izuzetne lepote i vrednosti. Nažalost, do danas je među njima tek nekoliko sačuvano: većina je u međuvremenu srušena, dok je drugima u potpunosti izmenjen izgled.

Foto: Wikimedia Commons / Fragmenti kulture - Narodno pozorište oko 1910. 

Zgrada Narodnog pozorišta: duh Milana u samom srcu prestonice

Kako je u Beogradu proveo ceo radni vek, arhitektonski opus Bugarskog najviše se vezuje za poznata prestonička zdanja. Od drugih mesta u Srbiji, po njegovom projektu je 1871. godine sagrađena crkva Pokrova Presvete Bogorodice u Loznici. Između 1872. i 1873. godine projektovao je crkvu u Ritopeku, a među njegovim delima su i zgrade novosadske gimnazije „Svetozar Marković“ i Okružnog suda (tada Sreskog načelstva) u Smederevu. U nemačkom gradu Išlu nalazi se hotel „Bauer“, a po ideji Bugarskog je nastala i Verthajmova radnička kuća u Beču.

Mladi arhitekta imao je tek 34 godine kada je projektovao jedno od najznačajnijih svojih dela. Pre nego što će mu biti poverena zgrada beogradskog Narodnog pozorišta, dobio je zadatak da za potrebe teatra rekonstruiše salu kafane „Engleska kraljica“. Zahtev za izgradnju Narodnog pozorišta uputio je knez Mihailo Obrenović, a projekat od nacionalnog značaja pripao je Aleksandru Bugarskom.

Isprva je, međutim, zamišljeno da se zgrada Narodnog pozorišta sagradi na Zelenom vencu. Kada je ta ideja pala u vodu, za novu lokaciju odabran je današnji Trg Republike. Prateći tada aktuelne trendove u evropskoj arhitekturi, Bugarski je zdanje osmislio po ugledu na pozornice širom Starog kontinenta. Po izgledu je u prvom redu ponelo odlike milanskog teatra „La Scala“. Zgrada pozorišta završena je 1869. godine, a iste godine u njoj je odigrana i prva predstava, „Posmrtna slava kneza Mihaila“.

Najreprezentativnijoj fasadi, okrenutoj ka Trgu Republike, Bugarski je posvetio ubedljivo najviše pažnje. Sva oprema za izgradnju dopremljena je iz Beča. Osim bečkih majstora, zadatak opremanja unutrašnjosti pripao je Emilijanu Josimoviću i Stevanu Todoroviću – slikaru čiju je kuću kasnije takođe projektovao Bugarski. Iako je u osnovi ponela odlike klasicističkog stila, prvobitan izgled zgrade Narodnog pozorišta menjao se u nekoliko navrata.

Prvi put je to bilo već s početka 20. veka. Rekonstrukcija je bila neophodna usled velikih oštećenja, te su zdanju pridruženi i dekorativni elementi u secesionističkom stilu. Mnogo veće izmene načinjene su između 1911. i 1922. godine, a zgrada pozorišta ponovo je obnavljana od 1986. do 1989. godine.

Mladom i školovanom arhitekti je ovaj projekat s razlogom doneo veliki ugled. Međutim, najznačajnije njegovo delo nastaće petnaestak godina kasnije, i to po kraljevskom nalogu i uputstvima Milana Obrenovića.

Foto: Fortepan / Zichy - Stari dvor, oko 1900. 

Stari dvor: zdanje koje je krunisalo rad arhitekte Bugarskog  

Godine 1884, prestonica je dobila još jedno od svojih najlepših zdanja: Stari dvor. Arhitekta Bugarski je imao zadatak da projektuje rezidenciju u kojoj će se nastaniti kralj Milan i kraljica Natalija. Otuda je prvobitno ponela i mnogo raskošniji izgled – fasade su odavale eleganciju akademskog stila, ukrašene po ugledu na arhitekturu renesanse i baroka.

Od toga je najupečatljiviji izgled ponela fasada koja je gledala ka vrtu. Na njoj, kao i na delu ka današnjoj ulici kralja Milana, Bugarski je osmislio dekoraciju u vidu karijatida, statua devojaka u dugim haljinama. Najviše prostora je prema projektu namenio salonima, trpezarijama i dvoranama za prijeme, a pored njih se u Starom dvoru nalazila i velika biblioteka sa nekoliko hiljada knjiga.

Istovremeno se Aleksandar Bugarski našao i među članovima komisije zadužene za unutrašnje uređenje dvora. Poput zgrade Narodnog pozorišta, kraljevska rezidencija opremljena je materijalima koji su za tu priliku dopremljeni iz Beča. Bugarskom je pri uređenju asistirao ugledni srpski arhitekta Jovan Ilkić, kao i cenjeni italijanski slikar Domeniko d’Andrea.

Pored prostranih sala i dvorana, u okviru Starog dvora postojala je i kapela uređena u autentičnom duhu pravoslavnih crkava. Na zdanju su se prvobitno nalazile i dve velike kupole. Obe su na vrhovima bile ukrašene pozlaćenim krunama, ali je zdanje tokom oba svetska rata pretrpelo velika oštećenja. Nakon rekonstrukcija koje su kasnije u nekoliko navrata izvršene, Stari dvor je tek donekle izgledom podsećao na nekadašnju rezidenciju kraljevske porodice. Današnji izgled dobio je nakon obnove 1947. godine, za šta je projekat poveren arhitekti Dragiši Brašovanu.

U međuvremenu se u zdanje uselila Skupština grada Beograda. Iako danas tek delimično nalikuje originalnoj zamisli arhitekte Bugarskog, Stari dvor na mapi grada ostaje ucrtan kao njegovo najznačajnije delo.

Nastaviće se...