Pođete li kroz istorijsku turu po Beogradu, neminovno će vam se nametnuti utisak kako glavni grad nalikuje nesvakidašnjem miksu najrazličitijih uticaja. I svaki od njih je, u svoj svojoj šarolikosti, postao delom prestoničkog kulturnog zapisa.

I sam Beograd, pritom, neprikosnoveno drži status jednog od najstarijih evropskih gradova. Ne čudi stoga ni što su svi ti različiti uticaji za sobom ostavili "otiske" – pojedine vidljive golim okom, a pojedine pak, skrivene od pogleda. Neki od njih mešavina su i jednog i drugog, pa se ti skriveno-neskriveni uplivi očitavaju, primerice, u njegovom imenu.

Izlistamo li tako redom sva imena prestonice, prošetaćemo od Singidunuma i Biograda na Dunavu, preko Albe Bulgarice ili Castelbianca, sve do Veligrada ili Belgrata. Koji god se od brojnih naroda u Beogradu duže zadržao, morao mu je, čini se, dati svoju verziju imena. Među njima nailazimo i na jedno koje isprva kao da pomalo "štrči". Ili makar to čini jednom polovinom: jer, značenje mu je "grčko", piše se na latinskom i nemačkom, skovali su ga Bugari a upotrebljavali Austrijanci. Zato je Alba Graeca od onih imena koje naoko ne ostavlja mnogo aluzija na teritoriju kojoj Beograd pripada, ali neizostavno asocira na narode koji su ga tim nazivom krstili.

Šta se krije iza imena skovanog pre 12 vekova?

Teško je odrediti u kom je to istorijskom periodu Beograd trpeo najviše nemira. Na primer, onda kada se već zagazilo u srednji vek, ili period poznog srednjeg veka – uz neizbežan trenutak pada pod tursku vlast... Što se samog imena tiče, ovo je vreme kada se naziv Alba Graeca (lat. Alba Graeca) prvi put i pominje.

Beograd je tada, pored ovog, imao još jedno ime: Alba Bulgarica. Upotrebljavala su se paralelno, a oba su potekla od bugarskog naroda koji je od 9. do 16. veka nastanjivao područje Balkana. Pritom, i jedno i drugo ime bilo je, takoreći, nezvanično – "službeni" naziv glasio je Beligrad, i u zvaničnoj upotrebi je bio od 9. Veka.

Alba Graeca je pak, imala i svoju germanizovanu verziju. Grčki Vajsenburg (nem: Griechisch Weißenburg) bio je drugi njegov oblik, pri čemu kod oba imena donekle postoje i razlike u značenju. Tako bi Alba Graeca doslovce značilo "bela Grčka", dok Griechisch Weißenburg-u odgovara značenje "bela grčka palata".

I dok se koreni ovog imena zatiču u srednjem veku, njegova upotreba ostaje aktuelna i stolećima kasnije. Doba kada Alba Graeca postaje ozvaničeni naziv, poklapa se sa epohom tzv. austrijskog Beograda.

Grafika: Wikipedia / Nicolas F. de Spaa

Raskošan život u "grčkoj palati"

Pri pomenu Grčkog Vajsenburga – onog koji asocira na Beograd 18. veka – valja naglasiti i da se on vezuje za tada najpoznatijeg Austrijanca. Princ Karl Aleksandar Virtemberg (1664-1737) bio je zapovednik i guverner Srbije (tačna godina je 1720.), i među narodom poznat kao vrlo ohol i arogantan gospodin.

Virtemberg je živeo u svojoj raskošnoj palati u Vidinskoj ulici (današnja ulica Cara Dušana), a ista je, prostirući se do Vidin-kapije, bila glavna u austrijskom Beogradu. Za Vidinsku ulicu vezuje se i zanimljiva anegdota – naime, naziv koji su joj dali Turci glasio je "Prinčev han". Ne uspevši, međutim, da joj valjano protumači značenje, beogradski živalj ju je greškom proglasio "Pirinčana". Osim najpoznatijeg gradskog žitelja, palata u Vidinskoj ulici imala je još jednu znamenitost: veliki časovnik koji se sa vrha palate oglašavao svakog sata.

Elem, isti taj Virtemberg osmislio je i novi gradski grb. Na njemu su se našle tri kule despota Stefana, a grb je upotpunjavao prikaz carskog orla, te natpis Beograd, ponovo zauzet 1717. O samovolji i ekscentričnim sklonostima princa Aleksandra svedočio je i njegov običaj priređivanja svečanih balova; i mada su ulaznice bile bezobrazno skupe, svi pozvani bili su u apsolutnoj obavezi da dođu.

I sama prestonica, pritom, izgledala je znatno drugačije. Ceo grad se, ponajpre, delio na Srpski i Nemački Beograd. "Granica" između dva Beograda bio je deo današnje Vasine ulice, do koje je vodila tadašnja Mitropolitova – danas ulica Kralja Petra. Pored pomenutog pravca, Mitropolitova je bila jedna od glavnih ulica, spajajući savsku i dunavsku varoš.

Pritom, Virtembergova palata bila je tek jedno od raskošnijh zdanja. Nedaleko od nje – između današnjih ulica Zmaj Jovine, Ruskog cara i Obilićevog venca – nalazila se čuvena Aleksandrova kasarna. Svojim izgledom bila je među najimpozantnijim u Beogradu: bogato ukrašena i podignuta na dva sprata, u sklopu nje su se našla tri velika dvorišta namenjena grupnim vojnim vežbama.

Grafika: Digitalna Narodna biblioteka Srbije

Tekovine moderne Evrope najzad u belom gradu

Od svega što su Austrijanci Beogradu ostavili u amanet, valja pomenuti i prestoničke vodovode. Jedan od njih – tzv. "nemački vodovod" – nastao je između 1724. i 1737. godine. Voda je njime dopremana iz Boleča i Grocke, a nalazio se na mestu današnje Denkove bašte.

U sklopu vodovoda tada je izgrađen i akvadukt dužine 35 metara. Jedan od delova vodovoda nazvan je "Ćeriza", a snabdevao je javnu česmu kod Saborne crkve. Javne česme su, inače, bile neizostavne komponente vodovoda, a "nemački" ih je imao 22.

Drugi prestonički vodovod, sa ukupno 18 česmi, nalazio se na teritoriji Slavujevca (prostor između Novog groblja i ulica Ruzveltove i Dimitrija Tucovića). Stoga je prikladno nazvan Slavujevački vodovod, mada je ovaj lokalitet u vreme austrijske uprave bio poznatiji po svojim raskošnim letnjikovcima. Bašte su bile bogate zasadima smokava i grožđa, dok je Slavujevom dolinom tekao Bulbulderski potok.

Sem impozantne infrastrukture, Austrijanci su Beogradu doneli još neke od tekovina Evrope. Primera radi, kontumac (karantin) izgrađen 1740. u Zemunu imao je sprečiti širenje kuge iz Turske. Na taj način se borilo sa onomad čestim zarazama, a zemunski karantin opstao je narednih 80 godina.

Ipak, nije se u "grčkoj palati" samo vredno (g)radilo. Poznato je da su Austrijanci 1724. godine u Beogradu organizovali prvi međunarodni vašar. Našlo se, dakle, vremena i za zabavu i veselje, što je nesumnjivo radovalo one koji nisu mogli priuštiti skupe Virtembergove balove. I mada mu ondašnji naziv nosi naznake mračnog srednjeg veka, austrijski Beograd – iliti, Alba Graeca – tek će stolećima kasnije usvojiti drukčije tekovine. Jer, 18. vek je bio od onih u kom će prestonica zazračiti novim sjajem, napokon prigrlivši evropske tokove.