Sokolski pokret u Beogradu bio je, slobodno možemo reći, udruženje sportskih vitezova koji su želeli da, kroz trening, izgrade zdrave, moralne i snažne članove društva. Kao takvi, beogradski Sokoli bili su Spartanci modernog doba zadojeni idealima jugoslovenstva, bratstva, slobode i jednakosti.

Grafika: Monografija "Sokoli" - Osnivači Sokolskog pokreta Figner i Tirš

Iako je u Beogradu sokolski pokret imao svoje preteče, u Kraljevini Jugoslaviji je zvanično osnovan 1929. godine. Sokolstvo kao "viteška organizacija za fizičko jačanje" nastalo je u Pragu 1862. godine kao način borbe portiv germanske prevlasti u vreme Austrougarske, a njegov osnivač bio je dr Miroslav Tirš (da, onaj po kome je Tiršova ulica dobila ime). Ideja je bila da se, kroz fizičko i moralno snaženje ljudi stvore snažniji Sloveni koji će se osloboditi spoljnih uticaja i strane vlasti.

Tada je dr Emanuel Toner, čovek koji je bio jedan od članova uprave ovog udruženja, dao predlog da organizacija ponese naziv Soko. Ime je inspirisano srpskim narodnim pesmama koje junake nazivaju sokolovima.

Grafika: Wikipedia - Amblem Saveza srpskih Sokola

Uzlet beogradskih Sokola

Kada je Beograd u pitanju, postojalo je veoma plodno tle za sejanje ideje sokolstva. Tako je slikar Stevan Todorović još 1852. godine osnovao Prvo srpsko društvo za gimnastiku i borenje, a bavljenje sportom već je bila tradicija u našem narodu.

Dr Vladan Đorđević, jedan od Todorovićevih gimnastičara, studirao je u Beču gde se upoznao sa idejama Fridriha Ludviga Jana, istaknutog nemačkog gimnastičkog pedagoga i teoretičara, o potrebi fizičkog i moralnog preobražaja nemačke nacije. Jan je osnivač sportskog pokreta Turvater koji je koristio kao sredstvo za zajedničko delovanje koje, samim tim što je zajedničko, mora biti patriotsko.

Foto: Arhiva Saše Nedeljovića - Gimnastičko društvo "Soko"

Đorđević je, po povratku sa studija, dobio nameštenje načelnika Sanitetskog odeljenja. Koristeći poziciju, svoje ideje o osnivanju gimnastičkog društva u Beogradu izneo je ministru Milutinu Garašaninu. Tako je 1881. godine nastalo Beogradsko društvo za gimnastiku i borenje koje je radilo na razvoju telesne  snage i zdravlja svojih članova, podizanju novih društava zarad širenja svesti narodne zajednice, uvođenju narodnih igara u vežbe i spremanju učitelja gimnastike.

Na skupštini 7. aprila 1891. ovo društvo prihvatilo je sveslovensku sokolsku ideju i menja naziv u Beogradsko gimnastičko društvo Soko.

Foto: Forum "Politikin Zabavnik" - Beogradski Sokoli prilikom izvođenja vežbi, 1920. godine

Patriotizam, čovekoljublje i ideali za koje se sokolsktvo zalagalo učinili su da njegova popularnost brzo naraste među Beograđanima.

Već 1910. grad Beograd Sokolskom društvu pružio je zemljište za izgradnju doma. Rat i nedostatak sredstava učinio je da objekat bude završen tek 1936. godine, a nazvan je "Sokolski dom Viteškog Kralja Aleksandra I". Projektovao ga je član Matice Momir Korunović, a otvorio ga je starešina društva, dr Milan Glavinić.

Foto: Wikipedia / Marjana - Sokolski dom Viteškog kralja Aleksandar I Ujedinitelja - "Matica", danas poznat kao Stari DIF

Inače, kraljevska porodica je od samog starta pružala podršku Sokolskom pokretu. Sam kralj Petar II Karađorđević, koji je kao dete vežbač proglašen "najmlađim jugoslovenskim sokolom", 1929. godine postaje starešina državnog Sokola Kraljevine Jugoslavije i od tada se u javnosti pojavljivao isključivo u sokolskoj uniformi, u kojoj je bio i na Prvom svesokolskom sletu Kraljevine Jugoslavije 1930. godine održanom na drvenom stadionu u Beogradu. 

Član Sokola mogao je da postane svako ko je želeo dokle god je "dorastao i neporočan".

Zanimljivo, kasnije će ovom udruženju pripadati i Josip Broz Tito, Draža Mihajlović, Mihajlo Pupin i mnoga druga poznata imena.

Foto: Monografija "Soko" - Kralj Petar II Karađorđević u sokolskoj unifromi

Ko je Soko taj je Jugosloven

Ideja jugoslovenstva i jedinstva bila je jasno ocrtana u radu sokolskog pokreta još i pre ujedinjenja Kraljevine, što se ocrtavalo u paroli "Ko je Soko taj je Jugosloven".

U osvit Drugog svetskog rata, 1940. godine Soko je brojao 350.000 članova i smatran je "drugim ešalonom odbrane Kraljevine Jugoslavije".

Foto: "Vreme", 1938 - Sokolice vežbaju za Sletu u Pragu u Sokolskom domu "Matica"

Odmah nakon Aprilskog rata 1941. okupatori su zabranili rad Saveza sokola. Zapravo, započet je progon članova i simpatizera od strane svih koji su želeli da vide smrt Kraljevine.

Zapravo period tokom i neposredno nakon rata bio je najteži u istoriji sokolskog pokreta. Sokoli su hapšeni, odvođeni u logore, streljani...

Komunisti su sokole smatrali klasnim neprijateljem. Rato Dugonjić u svom članku "11 novembar", objavlјenom u listu "Fiskultura" 1945. optužio je Soko, zajedno sa Hrvatskim Orlom, da je nastojao da omladinu odgoji u šovinističkom i antidemokratskom duhu. Predsednik vlade Slovenije Boris Kidrič, u leto 1945. u Ljublјani, zahvalio se sokolima na patriotskom stavu u borbi protiv okupatora, i u isto vreme najavio da sokolska društva moraju da okončaju svoje delovanje i rad. Kao razlog naveo je navodno pristupanje većine članova srpskog sokola četničkom pokretu.

Foto: Wikipedia - Sokoli koji izvode vežbe na drvenom stadionu za vreme Prvog sveslovenskog sokolskog sleta

Odmah nakon oslobođenja Beograda u oktobru 1944. grupa ljudi je spalila eksponate Sokolskog muzeja u dvorištu zgrade Krsmanovića, a tajna policija je lovila članove Sokolova.

Posle oslobođenja komunističke vlasti uputile su poziv da se obnovi rad sokolskih društava, međutim, u strahu da bi mogli biti ubijeni, niko od članova se nije prijavio. Na ovo je posebno uticalo streljanje dr Miodrag Stevanović, starešine Sokolskog društva Beograd IV na Čukarici, posle oslobođenja.

 Foto: Arhiva Saše Nedeljkovića - Članovi Sokolskog društva Beograd IV u Čukarici

Slomljena krila

U narednim godinama naziv Soko praktično je bio zabranjen kao tvorevina buržoazije. Novembra 1951. u Ljubljani na III godišnjoj skupštini Gimnastičkog saveza Jugoslavije, ovo udruženje menja ime u Savez za telesno vaspitanje "Partizan" Jugoslavije koji je zapravo preuzeo bavljenje delatnostima sokolskih društava. Usvojen je novi program rada gde su dodate štafeta, okružni sletovi, prvomajske parade, majski izleti, … a "Partizan" dobija značajnu ulogu u pogledu fizičkog vaspitanja omladine i odraslih.

Deo sokola povukao se iz javnog života čuvajući sokolske tradicije, a svoje zastave zakopali su na tajnim lokacijama na Banovom brdu.

Ipak, posle 50 godina kasnije Sokolski pokret obnovio je svoj rad. Milorad Jevtić, nosilac Albanske spomenice, Ordena Sv. Save i Jugoslovenske krune, i član najvišeg sokolskog rukovodstva pre Drugog svetskog rata, 8. avgusta 1991. uputio je poziv starim članovima sokola na okuplјanje i obnavlјanje sokolskih društava. Ovo je i učninjeno u Beogradu 23.jula 1992.

Sokoli i danas pokušavaju da nastave svoj rad i vaspitanje novih pokolenja u sokolskom duhu.

Foto: Sokolski glasnik. Savez Sokola Kraljevine Jugoslavije, 01.12.1933. - Iako su bili najveći zagovornici Jugoslovenstva, bratstva i jedinstva, u novom državnom sistemu nije bilo mesta za Sokole