Od Prvog svetskog rata bilo je prošlo tek nešto više od jedne decenije, a Beograd je hitao da postane grad po meri prave evropske prestonice. Kao prestonica Kraljevine Jugoslavije, u njemu je s početka ’30-tih godina prošlog veka živelo više od 200 hiljada duša.

Ideja o urbanizaciji je, doduše, zaživela još desetak godina ranije. Udružili su se tada najpre inženjeri i arhitekte, sa inicijativom da se iznađu rešenja za izgradnju i proširenje Beograda. Time bi se prestonica rastegla i izvan granica varoši – u naseljima smeštenim na tadašnjoj periferiji, prestonički živalj, sudili su gradski čelnici, živeo bi u zdravoj sredini i okružen prirodom. Ne bi pritom ostao odsečen ni od ostatka grada, jer je gradska Opština predviđala izgradnju saobraćajne veze ka Avali.

Ovakvo rešenje imalo je još jednu prednost: život na periferiji koštao bi manje nego u centru varoši. Gradski oci su te 1921. godine raspisali i međunarodni konkurs, koji je ipak okončan bez očekivanog uspeha. Od same ideje se, međutim, nije odustalo – planovi su razrađivani još narednih nekoliko godina, sve dok 1924. nisu aminovani od strane građevinskog Ministarstva.

Tesan život u glavnoj varoši Srbije

Uprkos mukama koje su u posleratnim godinama snašle privredu cele zemlje, u glavni grad se počelo slivati sve više stanovnika. Svakako, za varoš koja je sve vreme ostajala iste veličine, uvećanje broja njenih žitelja donelo je i uvećanje problema stanovanja. Nije se više u Beogradu moglo živeti "za male pare" – najpre su počele da rastu cene zakupa, što je naknadno donelo još više muka.

Da bi se izborilo sa prilivom novih žitelja, u varoši su isprva jedna za drugom nicale privatne kuće. Razlog se, međutim, sveo isključivo na povelike rente za izdavanje. Tih godina ostalo je zabeleženo kako je "pred rentom otpalo sve ostalo: i higijena i estetika, pa najzad i moral".

Prva je na to reagovala Zadruga državnih službenika: namera je bila da se njenim članovima, činovnicima u državnoj službi, reši stambeno pitanje i obezbede prikladni uslovi za život. Sama Zadruga, pak, osnovana je s jeseni 1929. godine – odmah je na sebe preuzela zadatak zbrinjavanja svojih članova, nameravajući da u ime državnih vlasti pomogne podizanje činovničkih stanova.

O tome je avgusta 1930. godine pisao i beogradski list "Pravda". "1. septembra udaraju se temelji novom činovničkom naselju na Voždovcu" – pod tim naslovom je objavljena vest o planovima izgradnje u okolini prestonice. No, valjalo je da novoizgrađeno naselje isprati ne samo aktuelne trendove u gradnji, već i osnovne potrebe njegovih stanovnika.

Do tog vremena je Zadruga imala i sopstveni posed: od Beogradske opštine je još dve godine ranije na Voždovcu kupila plac namenjen za izgradnju. No, i Voždovac je, nekoliko godina pre nego što će ga dopuniti činovničko naselje, sa ostatkom varoši već povezivala tramvajska pruga. U to vreme se deo oko današnje Autokomande nazivao Kaldrmija. Oko nje se nizalo i nekoliko trgovačkih i zanatskih dućana, dok je obližnja čistina služila vojnicima radi vojnih vežbi.

Stoga je udruženje činovnika predložilo da to budu dva-tri bloka zgrada – tačnije, velike, monumentalne građevine okružene parkovima, kako bi život u naselju ponudio sve udobnosti savremenog stanovanja. "Sa takvim zgradama modernog tipa", pisala je dalje "Pravda", "izgradio se ceo Zapad, svi veliki evropski gradovi".

No, takva se ideja odmah raspršila pred navikama lokalnog življa. Sviknut na tipičnu tradiciju Balkana, ovdašnji žitelji najmanje su čeznuli za velelepnim građevinama. Njihova skromnost je uslovila i želju da imaju tek pristojnu kućicu, makar sa dve sobe, okruženu baštom i ogradom. Otuda je rešenje bilo – napraviti kompromis.

Idilični gradski kutak po meri državnih činovnika

Prema novom planu izgradnje, "lepa visoravan Voždovca" postala je plac podeljen na 299 parcela. Pritom su se, u godinama kada je na red došla izgradnja Činovničke kolonije, u ovdašnjem građevinarstvu već osećali uticaji čeških neimara. Naročito su se mlade beogradske arhitekte, usvajajući moderne trendove, povele za idejama Nove češke škole arhitekture.

U ovoj grupi arhitekata modernog pravca izdvojilo se nekoliko ovdašnjih i čeških imena, a upravo će njima pripasti i projektovanje Činovničke kolonije. Na prvom mestu je to bio arhitekta Jan Dubovi, koji se smatra i idejnim tvorcem naselja. Uz njega su nacrte radili češki inženjer Georgij Kovaljevski, kao i beogradske arhitekte Mihajlo Radovanović i Milan Zloković.

Originalni nacrti inženjera Kovaljevskog predvideli su 10 stambenih i dva manja bloka javnih službi – u jednom bi se našli lokalna pijaca i dom Zadruge službenika, a u drugom dečje igralište i park. Zamisao je bila da Zadružni dom postane i svojevrsni centar aktivnosti u celom naselju: pored lokalnih dućana, našlo bi se mesta za koncertnu i bioskopsku dvoranu.

U planu je, sem toga, bila i jedna čitaonica, a na samom ulazu u naselje bilo je predviđeno da se nađe trg. Što se same izgradnje tiče, zadatak arhitekata Zlokovića i Radovanovića bio je da članove Zadruge udome u skromne, ali funkcionalne kuće. Mahom su to bile jednospratnice i prizemne građevine, njih ukupno 299 koliko ih je činilo Činovničku koloniju. Za ono vreme ponele su i uticaje tradicionalnog graditeljstva, pružajući svojim stanarima moderan i komforan život.

Međutim, to nije bila jedina ideja utkana u izgradnju ovog naselja. Prestonička štampa je početkom tih ’30-tih godina često pisala o novim fenomenima: naročito su, i to ne samo u Evropi već i u Srbiji, u to vreme bili popularni "gradovi u vrtu". Beogradski neimari, pa i sam arhitekta Dubovi, predvideli su projekat koji bi spojio sve prednosti života u gradovima i na selima.

Kako je bio zamišljen prvi prestonički "grad u vrtu"?

Pored beogradskih i čeških, dobar deo projekata pripao i grupi ruskih arhitekata na čelu sa Valerijem Staševskim. Ovakva naselja, kako su pojašnjavali, od grada bi odvajale šume i parkovi. Istovremeno bi ih spajale brze saobraćajnice, a ova moderna naselja bi "pružala današnjem čoveku sve prijatnosti kulturnih velikih centara, dala mu mogućnost da se posle završenog rada odmara u svome malom vrtu, imajući prijatnost od dodira sa prirodom".

Na taj način očuvao bi se i "karakter varoši u vrtu" – a ovako su, prema tadašnjim planovima gradnje u varoši, nastali Topčider i Dedinje. Time se, u prvom redu, htelo izbeći "zagušljivo nagomilavanje domova u jednoj ili više zona". Što se, pak, Činovničke kolonije tiče, arhitektama su u ovoj nameri samo delimično bile odrešene ruke. Tome se isprečila činjenica da se takav plan, spram Topčidera i Dedinja, nije odnosio i na Voždovac.

Ipak, neimari su se i dalje vodili idejom o naselju koje bi, pre svega, bilo i moderno i udobno za život. U izradi projekata predviđene su kuće okružene zelenilom, koje nisu smele biti previše blizu kolovoza i susedskih kuća. Uz to je rešeno i pitanje koje je od početka zadavalo glavobolju Zadruzi državnih službenika – pristojne mesečne rente omogućene su dugoročnom kreditnom pozajmicom, uz zaduženje od preko 20 miliona dinara koliko je zatraženo od tadašnje Državne hipotekarne banke. Time na iznajmljivanje kuća više ne bi odlazile basnoslovne sume, dok bi Zadruga od tog novca u isto vreme vraćala odobreni zajam.

Nastaviće se...