Godine 1867. iz Beograda je ka Moskvi krenula naročita zbirka predmeta.

Tačna destinacija bila je Sveslovenska izložba. Upriličena kao događaj gde će posetioci videti tekovine balkanske prošlosti, izložba je na jednom mestu okupila najrazličitije eksponate tradicije slovenskih naroda.

Za Kneževinu Srbiju, to je bio pravi trenutak da prezentuje svoju riznicu odabranih etnografskih predmeta. Izvestan broj njih još su od 1844. godine čuvale odaje Muzeuma serbskog, kako je u to vreme glasio naziv Narodnog muzeja Srbije. Sveslovenska izložba, pak, bila je povod da se započne sistematsko prikupljanje etnografskih predmeta ovog podneblja, te da se podrobnije posveti etnološkim proučavanjima Balkana.

Spletom okolnosti, svi ovdašnji eksponati koji su otputovali u Moskvu tamo su i ostali. Još pet godina će proći dok učeni ljudi Srpske akademije nauka i umetnosti – tada Srpskog učenog društva – nisu izrekli naum da se otvori muzej u kome bi se čuvala kolekcija sakupljena u cilju etnografskih istraživanja. Predlog i nacrt za osnivanje zasebnog Srpskog istorijsko-etnografskog muzeja potekao je od Stojana Novakovića, i od 1872. godine počelo se sa planovima njegovog formiranja.

Put sveslovenskih relikvija do prve beogradske izložbe

Predlog je, između ostalog, nalagao da se za to pronađe adekvatan prostor. Za početak, o predmetima je brigu vodilo Etnografsko odeljenje Narodnog muzeja. U tom su periodu oni ostali u muzejskim prostorijama, dok je zbirka prikupljana decenijama unazad polako bivala sve bogatija.

Ponovo spletom okolnosti, od predloga do zvaničnog otvaranja Etnografskog muzeja prošlo je još tri decenije. U međuvremenu se u priču umešao i jedan od beogradskih političara. S druge polovine 19. veka, gospodin Stevča Mihailović držao je mesto predsednika Državnog saveta Kraljevine. Kao trgovac i čovek od uticaja pri državnoj službi, Mihailović je Srbiji u amanet ostavio posebnu kuću namenivši je „na muzejske smerove“.

I tek pošto se zagazilo u 20. vek, etnografska kolekcija iz Narodnog muzeja preseljena je u Stevčinu kuću. A nakon više od pola veka podstanarskog staža, riznica etnografskih predmeta pronašla je svoj namenski dom. U kuću eks-ministra Mihailovića prispela je februara 1901., te se ova godina smatra i zvaničnim datumom osnivanja Etnografskog muzeja u Srbiji.

Ukupno 909 različitih predmeta, manji broj fotografija, 32 knjige i Album akvarela i crteža narodnih nošnji Nikole Arsenovića, kolekcija je koja se tada našla u novoformiranom muzeju. Osnivanje je u isti mah potaklo i rad na daljim, sada već obimnijim etnološkim istraživanjima, te su se antropolozi na terenu našli već iduće, 1902. godine.

Sve se ovo dešavalo pod patronatom Sime Trojanovića. Kao prvi školovani antropolog u Srbiji, Trojanović se našao i na mestu prvog upravnika Etnografskog muzeja.

U naredne dve godine, muzejski fond narastao je gotovo 7 puta, izbrojavši blizu 8.500 eksponata. Pritom, sakupljeni predmeti, pored tradicionalne kulture srpskog naroda, potekli su i od ostalih etničkih grupa sa prostora Balkanskog poluostrva.

Iste godine pak, Srbija je imala i dva velika razloga za slavlje. Septembra 1904. godine u Sabornoj crkvi krunisan je kralj Petar I Karađorđević. Četiri meseca kasnije održaće se i proslava stogodišnjice Prvog srpskog ustanka, a povodom oba događaja Etnografsko odeljenje Narodnog muzeja upriličilo je prvu izložbu.

20. septembra 1904. godine stalna postavka otvorena je u kući nekadašnjeg ministra Mihailovića. Iako će sa zvaničnim radom nastaviti tek po okončanju ratova, narednih godina – zahvaljujući kustosima koji su neprekidno radili na sakupljanju etnografskih predmeta – muzejska kolekcija nastavila je da raste.

Život Etnografskog muzeja nakon svetskih ratova

Od datuma kada je osnovan, beogradski Etnografski muzej postao je jednim od najstarijih na Balkanu. Na nesreću, dolazak Velikog rata znatno je desetkovao tadašnji fond dragocenih predmeta. I dok se njegovo obnavljanje nastavilo nakon svetskih ratova, sledeća značajna godina u radu muzeja biće 1926.

Te godine iz štampe izlazi prva sveska „Glasnika Etnološkog muzeja“. Proučavanja etnografskih oblasti (sistematska ili, pak, pojedinačna) istovremeno su sve brojnija, pri čemu otpočinje i rad na naučno zasnovanoj konzervaciji sakupljenih predmeta.

Što se samog muzeja tiče, on je u međuvremenu nekoliko puta menjao lokaciju. Stalno prebivalište pronaći će 1951. godine. Po preseljenju u zgradu nekadašnje Beogradske berze, njegova adresa postaće Studentski trg 13.

Za muzej čije stalne postavke danas zauzimaju 3 nivoa, ovaj će se objekat pokazati više nego prikladnim. U njemu se našlo prostora za gotovo 60 hiljada artefakata: od pokućstva i keramike, nakita i delova narodnih nošnji, predmeta upotrebljavanih pri tradicionalnim običajima, do onih koji su namenu našli u privredi i arhitekturi.

Svi ovi predmeti raspoređeni su u ukupno 32 zbirke. O neizrecivoj vrednosti ovdašnje tradicije i kulture svedoči kolekcija od preko 100 hiljada fotografija, dok arhivske dokumente poput snimaka i foto-negativa upotpunjuje biblioteka od preko 50.000 naslova.

Među izdavačima stručnih publikacija pritom je i sam Etnografski muzej. Za potrebe očuvanja njegove riznice, pak, brine konzervatorska služba, organizujući uz to iscrpna antropološka i etnografska proučavanja perioda 19. veka.

Foto: Wikipedia / Pedja NBG

Neiscrpna riznica Manakove kuće

Iako čitav vek starija od savremenog muzeja, u njegovom sastavu danas je i Manakova kuća. Njena zbirka, ipak, po broju je nešto skromnija, a pripada kolekciji pod nazivom „Spomen zbirkа Hristifоrа Crnilоvićа“.

Pored ličnih njegovih prеdmеtа, spomen zbirka čuva preko 2.600 različitih relikvija. Sve ih upotpunjuje priručna biblioteka sa više od 700 časopisa i knjiga, dok terenski snimci i ostatak predmeta broje preko 2.000 primeraka.

Uz to, rukopisi prikupljeni sa terena i iz literature stali su na više od 20.000 stranica. A svakome ko poželi da zaviri u njegovu riznicu, Etnografski muzej ponudiće programe poput tematskih izložbi i edukativnih programa, stručnih tumačenja ovdašnje kulture i kurseva starih zanata, projekcija u okviru Mеđunаrоdnog fеstivаla еtnоloškog filmа ili pak, stаlne pоstаvke pod nazivom „Nаrоdnа kulturа Srbа u 19. i 20. veku“.

Do danas, muzej je ugostio blizu 300 povremenih izložbi i 8 stalnih postavki. Time nastavlja biti i dom neizrecivo vrednoj istorijskoj kolekciji. I mada je Beograd u međuvremenu uzeo obličje savremene metropole, Etnografski muzej ostaje kutak u kome nas tradicija ovdašnjeg podneblja podseća na neka drugačija vremena