U vihoru promena koje bi gotovo u redovnim vremenskim periodima zahvatale Beograd, nekako su se gubili stari nazivi četvrti i bivali zamenjeni  novim i atraktivnijim. Onda bi i oni postali stvar prošlosti, zabeleženi samo na stranicama požutelih novina. Tako je negde između dva svetska rata izgubljen i naziv Grantovca, kraja poznatog po noćnom životu, kaldrmi i drvoredima.

Ne, nije u pitanju ni Skadarlija ni Dorćol. Nije ni Varoš kapija. U pitanju je deo jedne od najatraktivnijih beogradskih adresa – opštine Vračar.

Kako je Grantovac dobio ime?

Deo Beograda znan kao Grantovac nalazio se na pravougaonoj parceli koja je nekada obuhvatala prostor između današnjih ulica Molerove i Beogradske, te Krunske i Njegoševe. Prema važećoj teoriji, ime je dobio po vicekonzulu Edvardu Maksvelu Grantu koji je krajem 19. veka kupio zemljište u ovom delu Vračara. Tada je Beograd izgledao sasvim drugačije, a posebno Vračar koji je bio ispresecan bujnim šumama, močvarama i ledinama.

Grantova namera bila je da ovde sazida svoju rezidenciju, daleko od varoši. U tome je navodno uspeo, a njegova kuća nalazila se negde u Njegoševoj ulici. Posle Grantovog odlaska, ovaj deo grada je i dalje nosio naziv Grantovac, a vlasništvo nad većinom od 106 parcela na koje je Grant podelio posed preuzima preduzimljivi Fransis Makenzi. Zbog toga se i ovaj kvart smatrao delom Makenzijevog Englezovca.

Druga teorija o imenu Grantovca kaže da ime nije dobio po Amerikancu Grantu, već po austro-ugarskoj grofovskoj porodici koja je u nekom periodu živela u Beogradu i čiji je ovo posed bio.

U svakom slučaju, sa razvojem Beograda, ovaj deo postao je sve atraktivnije mesto za život što je privuklo pažnju Beogradske opštine i Društva za ulepšavanje Vračara.

Foto: Nikolina Radovanović

Kako je Beograd izgubio park i dobio kafane

Društvo za ulepšavanje Vračara nastalo je 1884. godine sa samo jednim ciljem – da Vračarci više ne budu građani drugog, trećeg ili inog reda. Za šezdesetak godina svog postojanja, u tome su i uspeli. Od kaljuge koja se pružala od Kneza Miloša do Crvenog krsta, uspeli su da naprave četvrt koju su svojom zvali svi od radnika do bogataša i intelektualaca. Uporni kakvi su bili, na samom kraju 19. veka pokreću inicijativu pred upravom Beogradske opštine da se izvrši eksproprijacija i na prostoru nekadašnjeg Grantovog poseda napravi park.

Smatrali su da je ovaj novi i prosperitetni kraj potrebno isparcelisati tako da se pruži visok nivo života građanima, a pored parka insistirali su i na izgradnji nove škole kako deca ne bi išla sve do varoši.

Tokom narednih deset godina, ova inicijativa je iz godine u godinu odbijana pod jednim te istim izgovorom da u gradskoj kasi nema dovoljno sredstava za toliko veliku otkupninu. Da je kriza bila velika ili planiranje budžeta loše, govori i protest Vračaraca zbog toga što ime je godinama obećavana kaldrma prvo postavljena, a zatim tokom noći odnesena kako bi bila zabodena na drugom mestu.

U međuvremenu je na početku Englezovca izgrađena kafana, pa hotel Slavija, za njom Sala mira, i umesto pašnjaka i šuma uz Makenzijevu ulicu počele su da niču modernije kuće, a u njima kafane, restorani i barovi.

Foto: Digitalna Narodna Biblioteka Srbije / "Pravda", 1927. 

Kafane i velikani

Tačka na san o parku stavljena je 1906. godine kada po planovima arhitekte Save Dimitrijevića, posle pomeranja granica građevinskog reona Beograda, počinje prosecanje i regulacija novih ulica u ovom delu grada. Nekadašnji Grantovac dobija ulice Makenzijevu, Molerovu, Prote Mateje, Alekse Nenadovića, Smiljanićevu i Kneginje Zorke. Pod njegovim uticajem niče niz jednospratnih i dvospratnih privatnih kuća, koje su i danas vidljive u ovim ulicama, ušuškane između zgrada podignutih između dva svetska rata i u posleratnom periodu.

Dok je gornji kraj kvarta oslonjen na Krunsku bio poznat po rezidencijama imućnjih Beograđana i nosio kočoperno ime Krunski venac, donji deo koji je izlazio na Njegoševu bio je poznat po kafanama. Kako su se zvale, danas je teško pohvatati, ali ipak je ostao spomen na neke od njih.

Sigurno najpoznatija je bila kafana "Veliki Grantovac" koja se nalazila na uglu Dančićeve (danas Alekse Nenadovića) i Njegoševe ulice. Sve do Drugog svetskog rata, ova velika kafana bila je poznata kao mesto na kome su svoje skupove održavala razna dobrovoljna društva – od onog za ulepšavanje Vračara, preko lovačkog do društva koje je sanjalo o izgradnji zavičajnog muzeja. Pored "Velikog Grantovca", tu je bio i "Mali Grantovac", čija je tačna lokacija nepoznata.

Tu je bila i kafana "Vardar", čiji je suvlasnik bio ni manje ni više nego sam jugoslavenski kralj Aleksandar I Karađorđević. Kafana je bila poznata i po tome što je goste svake večeri uveseljavao čuveni pevač Mijat Mijatović. Pored toga što je bio znan kao veliki veseljak i izvrsni pevač sevdalinki, Mijatović je bio poznat i po tome što je preko dana radio kao advokat.

Grantovac nije bio prepoznatljiv samo po kafanama. Tu su živeli, radili i stvarali srpski velikani kao što je Ljuba Davidović. Prema tvrdnja marljivih istraživača beogradske istorije, Davidović je živeo u danas srušenoj kući koja se nalazila u delu Njegoševe između ulica Smiljanićeve i Alekse Nenadovića, a ne u kućo na uglu Molerove i Njegoševe, kako kaže spomen-tabla. Njegov komšija je bio i Sima Pandurović, koji je svoj dom našao preko puta kafane "Veliki Grantovac". 

Nekoliko ulica dalje, na uglu Kneginje Zorke i Njegoševe 1904. godine zaista je i podignuta željena škola. U njoj se od 1911. godine nalazila Privatna gimnazija sa internatom prof. Vladimira Zdelara, potom Prva ženska gimnazija i na kraju Prirodnjački muzej. 

Na sasvim drugom kraju ulice, na broju 20 (nekada 22) nalazi se i danas Kuća pukovnika Elezovića, jedan od reprezentativnih ranih radova arhitekte i jednog od najznačajnijih graditelja Beograda - Aleksandra Deroka.