Kada je prva vila sagrađena na beogradskom Banovom brdu, u njoj se skućio cenjeni diplomata Matija Ban. Već tada se upisivao u istoriju i kao pedagog i pisac, a sličnim će stopama krenuti i njegova starija kći.

Poleksija Ban je to ipak učinila na drugačiji način. Kada ju je slikar Stevan Todorović ovekovečio na prvom portretu, imala je svega 10 godina. Čuveni srpski umetnik pritom beše dobar prijatelj njenog oca, te je u njihovoj kući bio rado viđen gost.

Devojčica se kasnije sećala i kako je jedna od Stevanovih sestara veoma lepo pevala. Njihova druženja tada behu ispunjena pesmom i zabavom. Kako je mlada Poleksija stasavala, tako je i zajedničko vreme postalo ispunjeno umetnošću, crtanjem, učenjem i naposletku – ljubavlju za ceo život.

Dve velike ljubavi otmene Banove kćeri

Pre nego što je otkrila svoj slikarski dar, Poleksija Todorović (1848 - 1939) ponešto je kaskala za svojim vršnjacima. Zbog slabašnog zdravlja je, umesto u osnovnoj školi, dane provodila kraj mora u očevom rodnom Dubrovniku. Kako je inače bila dete iz svestrane i učene porodice, ipak je imala prilike steći široko obrazovanje.

Otac je, pak, uočio da njegova kći ima naročitog dara za crtanje. Do tada je znanje sticala u društvu intelektualne elite koja je posećivala porodični dom, a prve lekcije iz crtanja naučila je od Jovana Deroka.

Drugi učitelj slikanja beše joj upravo Stevan Todorović. Do svoje 16. godine, Poleksija je već savladala osnove ovog zanata. Osim ljubavi prema slikarstvu, u njoj se probudila i ljubav prema 16 godina starijem učitelju.

Nije značilo ni to što su njenu ruku tražili mnogo bogatiji prosci. Poleksija je bila odlučna: „Hoću Stevu, a drugog neću!“. Ljubav je krunisana brakom 1864. godine u Beogradu, i od tada Poleksija u potpunosti posvećuje svoj život slikarstvu.

 Slika: Wikipedia / Stevan Todorović 

Najumetničkiji par devetnaestovekovnog Beograda

Retko je tada bilo supružnika koji su u toj meri delili i život i umetnički rad. Stevan i Poleksija Todorović su bili među prvima u Srbiji, a odmah po udaji za Todorovića, Poleksija postaje i njegova verna saradnica. Mada je od Stevana još uvek učila, brojne slikarske porudžbine – a velikim delom su to bile ikone i crkvene slike – nastavili su da izrađuju zajedno.

Uz Stevana je Poleksija i nastavila da se razvija kao slikarka. Zajedno su putovali po Srbiji, a zatim u Rimu i Firenci izučavali dela renesansnih majstora. Tu su nastajale i njihove kopije umetnika kao što su Tintoreto, Rafaelo i Ticijan. Međutim, kistove su „ukrstili“ i na brojnim akvarelima, ilustracijama, pejzažima, portretima i ikonama.

Iz ovog zajedničkog opusa izdvojilo se preko 500 portreta i 20 ikonostasa. Supružnici su pritom i zanat podelili na ravne časti. Toga se kasnije sećala i Stevanova supruga: „Crkvene slike, a njih je bezbroj po celoj zemlji, radili smo uvek zajedno. Steva glavu, ruke, crtež uopšte, a ja odelo, draperije, kostime. To je meni naročito išlo od ruke“.

I zaista – slikajući nakit i motive na haljinama i draperijama, Poleksija je pokazala istančanu veštinu u dekoraciji zajedničkih slika. Osim toga, par se istakao i po nebrojenim delima koja su krasila unutrašnjost crkava širom Srbije: od Crkve Presvete Bogorodice u Bogatiću, do ikona u Sabornoj crkve Svete Trojice u Negotinu. Stevan Todorović je do tada već važio za renomiranog majstora religioznih portreta, a u isto vreme ga je u stopu pratila i mlada supruga.

Uspeh koji je prestonička javnost dočekala sa divljenjem

Kruna slikarskog opusa Poleksije Todorović beše pomalo nesvakidašnja u Srbiji s druge polovine 19. veka. O tome svedoče i redovi u ondašnjoj štampi, posebno izražavajući divljenje prema ženi koja se prihvatila nimalo lakog umetničkog poduhvata.

To beše ikonostas u kapelici Svete mučenice Natalije u Beogradu. Naime, Poleksija je 1880. godine ceo ikonostas oslikala sama, na šta se tri decenije kasnije, u broju koji je proslavio 50-godišnjicu Beogradskog ženskog društva, osvrnuo i popularni ženski časopis „Domaćica“.

Nažalost, kapela je potpuno stradala tokom Prvog svetskog rata. Nalazila se tada u dvorištu beogradske Više ženske škole, kojoj je i Poleksija Todorović posvetila deo svog radnog veka. Tada već istaknuta i cenjena slikarka, u školi je kao profesor crtanja provela punih 15 godina.

Pored toga, sa suprugom je udružila snage i kada su otvorili prvu slikarsku školu u Srbiji. Do tad je Poleksija već i sama stekla zavidno iskustvo, pa je veliki broj njenih dela nastao i mimo saradnje sa Todorovićem. Većinom su to bile ikone i portreti, s vremena na vreme pokoji pejzaž – iz tog opusa se izdvojila i njena „Panorama Beograda“. I danas jedan od najpoznatijih potreta svakako je „Portret Matije Bana“, dok su se od ostalih slikarskih dela većinom istakle Poleksijine ikone.

Slika: Wikipedia / Poleksija Todorović, Narodni muzej

Poleksija Todorović među pionirima „ženskog“ slikarstva

Do izmaka 19. veka, Poleksija Todorović već je stala i u red malobrojnih žena koje su život posvetile slikarstvu. Konkurencija u to vreme zaista nije bila velika: slikanjem su se bavile još samo Mina Karadžić i Katarina Ivanović. Na Poleksijinim slikama svakako se zapažao uticaj njenog učitelja i supruga, budući da je najveći deo njenog opusa nastao tokom zajedničkog umetničkog stvaranja.

Stevan Todorović, pak, bio je oženjen jednom od najučenijih žena tog vremena. Njihov zajednički život potrajao je celih šest decenija, a supružnici su za to vreme delili i više od slikarskog i pedagoškog rada.

U braku su dobili petoro dece, od kojih je jedino preživela kćerka Ljiljana. U međuvremenu, Todorovići su se našli i kao društveno angažovani supružnici. Stevan je osnovao udruženje koje će postati pretečom beogradskog Sokolskog pokreta, dok je Poleksija bila među najaktivnijim članicama Beogradskog ženskog društva.

Potom se našla i kao član beogradske Književno-umetničke zajednice, koja je od 1892. godine okupljala naučnike, umetnike i pisce. Širom zemlje su usledele i humanitarne izložbe Poleksijinih slika, a 1907. godine stala je u red osnivača Srpskog umetničkog udruženja.

Neumorno stvaralaštvo najstarije srpske slikarke

Uz doprinos kulturnom životu Beograda, Poleksija je na taj način delom nastavila i stopama svoga oca. Njen društveni angažman nije prekinuo ni Prvi svetski rat – nakon odlaska u Rim, Poleksija osniva i staje na čelo „Komiteta srpskih žena“. Uz ljubav prema slikarstvu, nije se gasila ni njena ljubav prema voljenom suprugu. Zajedno su stvarali sve do Stevanove duboke starosti, a slavni slikar preminuo je 1925. godine.

Poleksija je nastavila da stvara još narednih 14 godina. Već tad je u ondašnjem Beogradu (pa i čitavoj zemlji) zapretila da postane i „najstarija srpska slikarka“. Od kulturnog i društvenog rada, pak, nije odustajala ni na pragu devete decenije.

I Poleksija je, poput supruga i oca, doživela duboku starost. Umrla je u Beogradu 1939. godine, a sahranjena je u porodičnoj grobnici na beogradskom Novom groblju.

Tada je i zvanično postala najstarijom slikarkom u zemlji. Pojedina dela iz njenog opusa sačuvale su i dve važne kulturne ustanove u prestonici. 16 slika nalazi se u zbirci Narodnog muzeja, dok je deo zajedničkog opusa sa Stevanom Todorovićem izložen u Domu Jevrema Grujića.