Pivo, automobili, Oktoberfest i kobasice, jaka ekonomija, „ćoškasti“ akcenat, dvorci... ali, iz perspektive Drugog svetskog rata i holokaust, Treći Rajh, Firer, logori, smrt... Asocijacije koje naviru na reči „Nemačka“ ili „Nemci“, obično odlaze u ovakvom smeru.

To važi za ceo svet, a važi i za Beograd. Isto tako važi i za sremski deo nadomak Beograda, Zemun. Niko nije bio pošteđen, ali nisu naposletku bili pošteđeni ni Nemci. Tih jesenjih dana 1944. godine, bespoštedno se, iz krilatice u delo, sprovodilo oko za oko i zub za zub.

Najtiši svedok je tada bila desna obala Dunava. Sa oslobođenjem glavnog grada, Nemce koji su se zatekli u Zemunu zatekao je scenario sličan onome tokom rata – samo što su ovi Nemci bili sasvim drugačiji od Nacista koje pamtimo po svireposti.

Dolina vrednih Švaba

U Zemun su, takođe, došli mnogo pre onih drugih Nemaca. Bilo ih je sa desne obale Dunava još početkom 18. veka – arhivska dokumentacija veli da su tada ovamo došle prve nemačke porodice.

Dolazile su u pratnji vojnika, iako to nisu bili vojnici. Među njima su, pre svega, bile porodice zanatlija i do 1816. godine ih je bilo 72. Njihovim dolaskom je ovo mesto počelo da nalikuje naselju, ali je tih godina u suštini to i dalje bila dolina. Novopridošli Nemci su je u skladu sa time imenovali Francstal, odnosno Francestal – na srpski prevedeno, „Franjina dolina“.

Vremenom je postala primamljiva za još novopridošlih: imala je reku i plodnu zemlju, ali i vredne nemačke porodice. Broj im je lagano rastao, a ono što su započele zanatlije, nastavili su poljoprivrednici. Gajili su domaće životinje, u međuvremenu su rukave zasukali trgovci i ugostitelji, a Zemun je postao gradić u kome se pristojno i lepo živelo.

Radni narod se, doduše, odomaćio u Francstalu, koji nije bio jedini deo Zemuna. Francstal je zapravo bio ono što bi danas bio Gornji grad. Poljoprivrednici, ugostitelji, sitniji trgovci i zanatlije su stoga bili odvojeniji od gradskog centra, gde su živeli Zemunci nešto ugledniji i bogatiji.

To je bila „intelektualnija“ strana grada na kojoj su se sretali, između ostalih, gradski činovnici i bankari, imućniji trgovci, lekari i apotekari. Potonji su bili vlasnici tri velike apoteke, dok je na mestu kasnije porušenog bioskopa „Sloboda“ i tada postojala bioskopska dvorana – vlasnik joj je bila nemačka porodica Tajbl.

Koga je bilo (naj)više?

Za to vreme, imućniju elitu su većinom hranili i oblačili skromniji stanovnici Francstala, tada većinom Nemci. Povrće i voće, mleko, sir i garderoba stizali su od porodica koje su, osim plodne zemlje, imale zanatske i tekstilne radnje, mesare i gostione, restorane i trgovine, ordinacije i manje apoteke.

Izdvojilo se i među njima poznatih Nemaca: porodica Mozer je, recimo, imala svoju vinariju i začela ono što će kasnije postati „Navip“. A godine 1888., Francstal je, pored tipičnih višespratnica, dobio i najlepšu građevinu.

Za to je bio zadužen zagrebački arhitekta Herman Bole – njegovi planovi su predvideli maestralnu katoličku crkvu Svetog Vendelina. U istom dvorištu je 1901. godine podignuta škola, ali je kasnije, dolaskom i odlaskom onih drugih Nemaca, samo škola i ostala.

Do tog trenutka su ovi pređašnji Nemci ipak bili brojniji – ali, ne i najbrojniji od tadašnjih desetina hiljada stanovnika. Nemaca je, pak, na pragu ’30-ih godina prošlog veka bilo 8.354 ili 8.686 – zavisi da li ih je zvanično brojala Kraljevina Jugoslavija ili nemačka zajednica u Zemunu. Najviše je, ipak, bilo Zemunaca srpske nacionalnosti. Nemci su ih ubedljivo pratili u stopu, s tim da su ponekad bili i ispred njih: do Drugog svetskog rata ih je bilo na svim važnijim pozicijama u varoši.

Oko za oko...

Imalo je to veze i sa tim što je Zemun bio u sastavu NDH. Sem toga, izvestan (a po pravilu veoma mali) broj Nemaca imao je članstvo pri Komunističkoj partiji. Primera radi, Johanes Hans Mozer, inače ugledni advokat, bio je na mestu gradonačelnika i tokom Drugog svetskog rata.

Za to vreme, vlasnici vinarije „Mozer“ – Bruno Mozer i njegov sin – uspeli su da prebegnu u Tursku, odakle su i dalje za Nemce proizvodili vino.

Ipak, svi su, uz nekolicinu drugih Nemaca, nakon rata označeni etiketom okupatora. Optužbe su se nastavile oduzimanjem imovine, ali nije privatna imovina jedina bila na meti.

Tako je 1955. godine stradala crkva Svetog Vendelina, po nalogu nove komunističke vlasti. Od nekada neprocenjivog arhitektonskog bisera ostala je hrpa šuta, koju su poslednji videli radnici „Gradske čistoće“.

Nad drugim dvema crkvama, Slovačkoj i Nemačkoj evangelističkoj, nadvile su se crvene petokrake. To više nisu bile crkve već „objekti opšte namene“, u kojima su svojevremeno stanovali i kladionica i noćni klub. Nešto drugačije priče su u Francstalu kružile o nemačkim nadgrobnim spomenicima. Sa groblja koje takođe više nije bilo groblje, odneti su ne bi li poslužili kao stepenište.

Ove su stepenice, kako se isprva (nije) verovalo, spajale ulicu Prilaz i park Kalvarija – inače, reč koja u religijskoj simbolici kod katolika predstavlja Golgotu. Njihova obnova je, pak, potvrdila sumnje: poneke od izvađenih kocaka su docnije otkrile i natpise sa polomljenih nadgrobnih spomenika.

Sve što je od groblja ostalo – a nalazilo se tu gde je danas KBC „Bežanijska kosa“ – jeste spomenik vatrogascima iz Francstala postradalim u Velikom ratu. Nisu, međutim, dobro prolazili ni Nemci koji sa okupatorima nisu imali veze – jer, ipak su to bili Nemci. U njihove zakonom oduzete kuće doselilo se stanovništvo raseljeno iz drugih delova Federacije.

Sa njih nekoliko hiljada na pragu ’30-ih, Nemaca je na izmaku rata ostalo svega 900. Većina ih je proterana ili se povukla iz grada. Nemačka komanda do tog trenutka više nije postojala, a od preostalih 900, odmazdu je odmah dočekalo nepunih 300.

Ostali su najpre skončali u logorima – tamo ih je ubijeno 265 – a od ruku komunista je stradalo još 550. Neveliki broj preživelih upućen je na trogodišnji prinudni rad. Morali su se latiti novčanika i ako su hteli da nakon toga napuste Jugoslaviju: druge države su im za novo državljanstvo tražile poveće svote novca.

Do tog trenutka je ipak prošla ona najstrašnija jesen 1944. Deo Nemaca bio je zatočen u zatvoru blizu današnje zgrade opštine. Kao i njihovim žrtvama nedugo pre toga, životi su im skraćeni streljanjem, a tela zatrpana u rovovima. Poneki su skončali na zemunskom pločniku na mestu gde je danas pijaca – ruku vezanih žicom, dovoženi su kamionima sa kojih su ih gurali vojnici. I ne samo Nemce, već i svi koje je nova vlast etiketirala kao neprijatelje.

Deo njih je javno prozvan i ispraćen na „dobrovoljni rad“. Mnogi se nisu vratili, a najtiši svedok je na koncu ponovo ostao Dunav: dok je rekom tekla krv, obale su poprimale belu boju kreča. Ali ne zadugo: docnije je na tom mestu sazidan kej, nakon čega su najzad zaćutali i grobovi stradalih Nemaca.