Decenijama unazad Beograd važi za jednu od najzelenijih evropskih gradova. Na svakom koraku možete susresti drvorede, cvećnjake, zelene trgove, travnjake, i najleši deo ovog zelenog mozaika - parkove. 

Međutim, ukoliko pitate Beograđane koji je najstariji beogradski park, malo ko će znati da vam pruži precizan odgovor. Razlog tome leži u burnoj i pomalo zaboravljenoj istoriji grada.

Beograd nekad i sad

Da bismo odgonetnuli misteriju koji je najstariji beogradski park, moramo da se vratimo skoro tri veka u nazad, u vreme kada su Beogradom vladali Austrijanci. U želji da od zapuštenog orijentalnog grada naprave nešto što bi ličilo na uređene austrijske varoši, tokom kratke vladavine od 1718. do 1739. godine austrijski osvajači izveli su opsežnu rekonstrukciju grada. Obnovljena je i utvrđena Beogradska tvrđava, izgrađen je Laudonov šanac koji je opasavao grad i davao mu obrise sadašnjeg najužeg centra, varoš je podeljena na srpsku i nemačku, i postavljene su osnove komunalne higijene. 

Dragulj u kruni ovog austrijskog Beograda, pak, bila je velelepna palata sa kasarnom guvernera beograda Karla Aleksandra Virtemberškog. Danas srušena palata, prostirala se od današnjeg Trga republike do ulice Vuka Karadžića. U okviru ove palate nalazila se i bašta u kojoj je, po nekim kazivanjima, princ Virtemberški držao divlje i egzotične životinje. Iako ovo nije bio park u pravom smislu te reći, postoje zapisi da su Beograđani rado posećivali vrt kako bi se divili moćnim "stranjskim" životinjama. 

Foto: Milena Arsenić

Da li je Topčiderski park najstariji beogradski park?

Na uređenje prvog pravog parka, Beograd će morati da sačeka još čitav vek. Ovaj posao, kao i mnoge druge u Beogradu, započeo je knez Miloš Obrenović izgradnjom dva značajna zdanja - Topčiderskog dvorskog kompleksa i nove rezidencije za pričeve Milana i Mihaila. 

Izgradnja Topčiderskog dvorskog kompleksa započeta je 1831. godine, a pored konaka koji je trebalo da bude nova Miloševa rezidencija, izgrađene su još i pomoćna zdanja za potrebe državne administaracije, te Crkva Svetih apostola Petra i Pavla sa konakom u kome je stolovao beogradski mitropolit. U okviru samog kompleksa oformljen je po engleskim principima park sa brižljivo utabanim stazama, potocima i bazenima, raznovrsnim rastinjem, kao i velikim platanom koji i danas ponosno stoji ispred Miloševog konaka. 

Glavni projektant bio je svestrani Atanasije Nikolić, koji je u svoju biografiju narodnog prosvetiteljstva upisao i to da je bio jedan od rektora Liceja, plodan dramski pisac i jedan od osnivača Teatra na Đumruku, suosnivač Društva srpske slovesnosti i jedan od ljudi koji su po naredbi kneza od Beograda stvarali evropski grad. 

Zbog svega ovoga, a ponajviše zbog godine nastanka parka, često se navodi da je Topčiderski park prvi park u Beogradu. Ovu činjenicu moguće je sporiti time da je sve do početka 20. veka Topčider bio omiljeno izletište, ali i daleka periferija Beograda, te da je za vreme vlasti Obrenovića uglavnom bio zatvoren za javnost, iako su povremeno priređivani javni skupovi za Petrovdan ili Prvi maj. 

Foto: Pavle Kaplanec

Park čije ime malo ko zna

I tu u igru za titulu najstarijeg beogradskoj parka ulazi park koji nam je poznat pod kolokvijalnim nazivom "park kod Vlade". Iza ovog opisnog imena, nalazi se Park Gavrila Principa ili za one nešto starije Finansijski park.

Sam park je nastao prilikom izgradnje rezidencije za sinove kneza Miloša. Za lokaciju je odabran plac neopsredno izvan grada, na putu za Topčider, gde je Miloš već odlučio da napravi sopstveni konak kilometrima udaljen od Ljubice (Konak kneginje Ljubice je nadomak Beogradske tvrđave) i sinova. Sve ovo može da nam ukaže na nivo disfunkcionalnosti u okviru tadašnje vladarske porodice.

Izgradnja jednospratne zgrade sa velikom baštom započeta je 1829. godine i završena 1836. godine, te se za zvaničnu godinu nastanka parka i uzima potonja, 1836. godina. I ovaj park je bio je uređen u engleskom stilu, ali i zatvoren za javnost, te je tih godina nosio nazive Sovjetski park i Park veća. Tek sa odlaskom Obrenovića u progonstvo 1842. godine dobija donekle javnu funkciju, kada je zgrada sa parkom ustupljena Ministarstvu finansija, te dobija i novo ime - Finansijski park. 

Međutim, tek jula 1864. godine knez Mihailo ga proglašava za narodni park, čime i zvanično postaje prvi javni park u Beogradu. 

Svoj sadašnji izgled počinje da dobija dve decenije kasnije kada je na mestu konaka izgrađena nova zgrada Ministarstva finansija. Uslediće još jedno preuređenje između dva rata, kada je po projektu Nikolaja Krasnova izgrađena zgrada Vlade. Razaranje tokom Drugog svetskog rata menja izgleda parka, a u narednim decenijama dobija dva značajna spomenika: Knezu Milošu sa strane koja gleda na istoimenu ulicu, i spomenik Gavrilu Principu, po kome od 2017. godine ovaj park nosi novo ime - Park Gavrila Principa.

Foto: Pavle Kaplanec

Beograd dobija najveći park 

Ali, ni ovo nije kraj priče. Kao i Topčiderski park, i Finansijski park se nalazio daleko izvan varoši u Šancu, te ga Beograđani nisu smatrali baš svojim. Bliža im je bila bašta kneza Aleksandra u današnjoj Knez Mihailovoj ulici, ali i Kalemegdan koji je u vreme odlaska Turaka još uvek bio zapuštena ledina, ali na sasvim zgodnom mestu. 

Iz tih razloga, krajem šezdesetih godina 19. veka pokrenuto je više inicijative za uređenje parkova koji bi se nalazili na prostoru današnjeg Zelenog venca i bare Venecije, ali i konačno preuređenje Kalemegdana u javni park. Zanimljivo je da su ove i slične inicijative odbacivane uz obrazloženje da "građanima ne trebaju parkovi jer već imaju bašte."

I dok je Zeleni venac i dalje ostao bara, Kalemegdan je prve obrise počeo da dobija veštom rukom Emilijana Josimovića. Tokom sedamdesetih godina 19. veka počinje pošumljavanje, dok u ruke Beogradske opštine prelazi 1890. godine. Početkom 20. veka prvi put je uređen i Mali Kalemegdan. Tada Beograd dobija svoj najveći, i po mnogima, najlepši park. 

O njegovoj popularnosti govori i to da su tridesetih godina oko novopostavljenih fontana Buđenje i Ribar bile postavljene posebne bele stolice koje su se iznajmljivale "na sat". 

Ali o "park kulturi" starog i novijeg Beograda, nekom drugom prilikom…